روزبه میرابراهیمی
در حالی که در روزهای اخیر خبرهای ضد و نقیضی از فوت آیت الله مشکینی رئیس 86 ساله مجلس خبرگان رهبری در رسانه های ایران منتشر شده است، وضعیت آینده صندلی ریاست بالاترین نهاد سیاسی جمهوری اسلامی در راس گمانه زنی های محافل سیاسی و رسانه ای ایران قرار گرفته است.
آخرین خبر منتشر شده در مورد وضعیت سلامتی آیت الله مشکینی روزشنبه از سوی خبرگزاری های داخلی مخابره شد. در این خبر آمده است: “دکتر جعفر اصلانی، رئیس گروه درمانی آیت‌الله مشکینی، روز شنبه در خصوص وضعیت کلی ایشان گفت: وضعیت آیت‌الله مشکینی نسبت به جمعه تغییر خاصی پیدا نکرده است و وابستگی ایشان به دستگاه‌ها و اوضاع ریوی وی، مانند دیروز است. دکتر اصلانی در این گفت‌وگو افزود: آیت‌الله مشکینی از 5 سال پیش بیماری خونی داشتند که دو هفته پیش بیماری ایشان شدت پیدا کرد و عفونت وی به دلیل ضعف گسترش یافت و حتی در مواردی نیاز به دستگاه کمک تنفسی پیدا کرد. وی با بیان این که شرایط آیت‌الله مشکینی در روز پنجشنبه بسیار بحرانی بوده است گفت: اکنون در بخش ICU هستند و متأسفانه تغییری در بهبودی ایشان حاصل نگردیده است.”
در پی اخبار مربوط به وضعیت جسمانی علی مشکینی، آنچه از سوی بسیاری از آگاهان مورد تایید قرار گرفته، ناممکن شدن حضور موثر وی در مسند ریاست خبرگان رهبری است. این موضوع آنقدر با اهمیت است که از هم اکنون گمانه زنی ها در مورد گزینه جایگزین وی آغاز شده است.
این آگاهان معتقدند با بروز چنین وضعی چالش های پنهان در لایه های حاضر در خبرگان نمود بیشتری خواهند یافت و رودررویی ها که پیش از این اوج اش را در چهارمین دوره خبرگان شاهد بودیم یک بار دیگر سرباز خواهد کرد. درست همانجایی که دو جریان سیاسی رقیب به صف آرایی در مقابل هم پرداخته اند. جریانی که هاشمی رفسنجانی را در سر لیست خود داشت و جریان دیگری که محمد تقی مصباح یزدی و شاگردانش هدایتگرش بودند.
جریان هاشمی رفسنجانی تاکنون کوشیده در مواضع خود تفسیری زمینی تر از ولایت فقیه ارائه دهد که با برخی جریان های اصلاح طلب نیز همپوشانی داشته و در آن سو، جریان مصباح یزدی در مسیر تفسیری آسمانی تر از این جایگاه سیاسی مذهبی در جمهوری اسلامی قرار داشته است.
از دیدگاه کسانی چون مصباح یزدی ولی فقیه از جانب خدا نصب می شود و تنها وظیفه مجلس خبرگان کشف این فرد و اعلام آن به مردم است. در حالی که هاشمی رفسنجانی بر “انتصابی بودن” رهبر به جای “اکتشافی بودن” تاکید کرده و از امکان بروز خطا در انتخاب رهبر توسط اعضای خبرگان سخن گفته است: “البته معلوم نیست همیشه آن کسی که اصلح است، انتخاب شود. ممکن است در انتخاب اشتباه هم رخ بدهد؛ یعنی اکثریت اعضای مجلس خبرگان به یک فرد رای بدهند، اما در عین حال فرد اصلحی هم در جامعه وجود داشته باشد.”
او در گفت وگو با مجله حکومت اسلامی تاکید کرده: “این طور نیست که در آنجا یک مکشوفی باشد و ما به آن مکشوف دست پیدا کنیم، بلکه کسانی هستند که صلاحیت دارند و خبرگان هم از میان آنها یک نفر را انتخاب می کند و ممکن است در این انتخاب اشتباه هم بکند. چون در خبرگان به ناچار ملاک رای اکثریت است و نظرات مخالف هم وجود دارد و قبول نظر آرای اکثریت یک قاعده عرفی معقول است.”
در اظهار نظری جداگانه، رفسنجانی پس از چهارمین انتخابات خبرگان رهبری به صراحت از نظریه “رهبری شورایی” در برابر ایده “رهبری فردی” سخن گفته است. هرچند نظریه “شورای فقها” یکی از چند روایت موجود درباره نظریه ولایت فقیه است و عدول از تئوری ولایت فقیه نیست، اما به زعم برخی صاحب نظران شکل گیری چنین شورایی شاید بتواند گامی در جهت زمینی کردن جایگاه ولایت فقیه و حل موضوع تمرکز قدرت در جمهوری اسلامی باشد.
رقابت انتخاباتی
در دوره رقابت های انتخاباتی خبرگان، جریان مصباح هر کاری در توان داشت را برای حذف هاشمی رفسنجانی به انجام رسانید که به نتیجه نرسید و مصباح، شکست سختی را از رقیب خود تجربه کرد. در آن زمان، حتی از لیست انتخاباتی این جریان بعضا به نام “لیست منهای هاشمی و روحانی” یاد می شد. هر چند در لیست انتخاباتی جامعتین که شامل جامعه روحانیت مبارز و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم - مهمترین تشکل های محافظه کاران - است نام هاشمی رفسنجانی و محمد تقی مصباح در یک لیست دیده می شد. موضوعی که مصباح یزدی طی یک سخنرانی بدون نام بردن از فرد خاصی تلویحاً آن را مورد انتقاد قرار داد و گفت: “اگر کسی بگوید نه آقا ولایت امر، زمینی و با رای مردم است… آیا باید سکوت کرد. آیا توصیه بردار است که کسی بگوید شما بیایید با آمریکا توافق کنید، چه توافقی؟ مساله مرگ و حیات است. او می گوید اگر این کار را نکنیم مرگ است و من می گویم اگر این کار را بکنیم مرگ است، حالا چه کار کنیم؟ اینجا جای توصیه نیست.” او به این ترتیب غیرمستقیم اعلام کرد مبانی فکری او و هاشمی جداست و رای به یک سرلیست جامعتین به معنای نفی سر دیگر فهرست است.
اما این صف بندی ها موضوع چندان جدیدی هم در این مجلس نیست. در سال های آخر دوره سوم همین مجلس خبرگان بود که این چالش در نطق های علنی پیش از دستور اعضای این مجلس نیز نمود یافت. درست در روزهایی که برخی از نمایندگان نزدیک به اصلاح طلبان در خبرگان در پی طرح برای اصلاح آیین نامه خبرگان بودند برخوردهای لفظی در صحن علنی مجلس روی داد تا دو تفکر از دو برداشت از ولایت فقیه صف آرایی ها را آغاز نمایند و بعدها این شکاف در انتخابات های دیگر نیز پر رنگ تر شد. در آن روز نیز هاشمی رفسنجانی به عنوان نائب رئیس مجلس خبرگان با محمد یزدی بر سر این مفهوم به چالش پرداخت. محمد یزدی رئیس سابق قوه قضائیه جمهوری اسلامی نیز در جبهه مصباح یزدی از آسمانی بودن ولایت فقیه پشتیبانی می کند و در دوره جدید مجلس خبرگان نیز به سمت نائب رئیسی دوم مجلس خبرگان پس از هاشمی رفسنجانی که نائب رئیس اول است انتخاب شده است.
در حالی که بیماری آیت الله مشکینی از دو سال پیش اوج گرفت و وی عملا حضور کمرنگ تری در عرصه داشت، چالش دو جریان هاشمی و مصباح بر سر ریاست خبرگان سبب شد تا تلاش های پیگیرانه ای برای وارد کردن مشکینی به انتخابات صورت گیرد تا کرسی ریاست برای این آیت الله محفوظ نگاه داشته شود. این تلاش ها نهایتا باعث شد که مشکینی از تصمیم خود مبنی بر کاندیدا نشدن به علت بیماری منصرف شود.
این روحانی 86 ساله، هر بار که اجلاس سالانه مجلس تحت مدیریت خود را تشکیل می‌دهد، اعضای این مجلس را به دیدار رهبری می‌برد. این موضوعی است که به طور ضمنی مورد انتقاد اصلاح طلبان قرار گرفته است. جریان اصلاح طلب، که معمولا از حضور جدی در مجلس خبرگان محروم شده است، همیشه منتقد این موضوع بوده و از اینکه چرا اعضای مجلس خبرگان رهبری به جای اینکه رهبر را به جمع خود احضار کنند و از او درباره عملکرد یک ساله خود توضیح بخواهند، به حضور وی می‌روند و در این دیدارها به جای بررسی عملکرد از او رهنمود می‌گیرند.
در هر صورت، اکنون اگرچه با وخامت بیشتر وضع جسمانی مشکینی، در تحلیل ها بیشتر از دیگران جریان هاشمی رفسنجانی و جریان مصباح یزدی به نیروهای تاثیرگذار بر تعیین جانشین احتمالی مشکینی در کرسی ریاست خبرگان یاد می شود. نزدیک شدن به اجلاس آینده خبرگان دوره چهارم، نشان خواهد داد در کش و قوس درون قدرت در جمهوری اسلامی کدام جریان سبقت گرفته است.