برای یک نمایشگاه بین‌المللی کتاب مکانی عجیب است. اما هر سال همین روزها، مصلای عظیم تهران تبدیل به هزارتویی مملو از ناشران با جدیدترین عناوین‌شان می‌شود. برخی در این ۱۰ روز، با تخفیف‌های زیاد بیش از تمام سال کتاب می‌فروشند. این نمایشگاه حدود پنج میلیون بازدیدکننده دارد که می تواند یادآور نمایشگاه کتاب فرانکفورت در مقیاسی کوچک تر باشد.
طبق روال معمول ایران، تمام کتاب‌های عرضه‌شده پیش از انتشار مجوز گرفته و برخی شدیدا سانسور شده‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای این هفته در دیدار از نمایشگاه، کتابی نوشته هنری کیسینجر درباره چین، به زبان فارسی، هدیه گرفت. ترجمه خاطرات هیلاری کلینتون هم در نمایشگاه عرضه شده.
اما یک نمایشگاه کتاب مجازی هم بطور موازی در ایران وجود دارد؛ کتاب های آنلاین و از سانسور که دامن انتشارات سنتی را گرفته در امان.
ایران در کنار عربستان سعودی، آذربایجان و چین یکی از ده کشوری است که بیشترین سانسور در آن اعمال می‌شود. عصر دیجیتال چالش جدیدی برای سانسور ایران ایجاد کرده است. این روزها بسیاری از نویسندگان و مترجمان به جای عبور از مراحل مختلف چاپ کتاب به انتشار آثارشان در اینترنت روی آورده‌اند. بالا رفتن قیمت کاغذ نیز بسیاری را به خرید ای‌بوک (کتاب الکترونیک) کشانده است. تلویزیون ایران اخیرا کتاب‌های دیجیتال را تهدیدی جدید معرفی کرده که باید جدی گرفت.
شغل سانسورچی‌های ایران در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این است که در کتاب‌ها به دنبال مضامینی که از نظر آنها، غیراخلاقی، نامناسب یا از لحاظ سیاسی غیرقابل‌قبول است بگردند. اما هیچکس آنها را نمی‌شناسد. آنها استادان یافتن سوزن در انبار کاه هستند. برخی از آنها بخاطر استفاده از دکمه های جستجوی کامپیوتری برای کلماتی نظیر بوسه، رقص، خوک و شراب مشهورند که پس از یافتن آن ها از متن کتاب حذف می کنند. برخی کتاب را بطور کامل می‌خوانند و نمی‌گذارند چیزی از زیر دستشان در برود.
اما حالا راه‌حل‌های دیجیتال جایگزین روش‌های قدیمی شده است. نوگام، که یک ناشر ایرانی آنلاین است، به نویسندگان کمک می‌کند آثارشان را بصورت ای‌بوک منتشر کنند، که از طریق گوگل بکس یا وب سایت ناشر قابل دانلود است.
آزاده ایروانی، دبیر این انتشارات می‌گوید، از سال ۲۰۱۳ بیست‌وپنج عنوان کتاب منتشر کرده که اکثرا از نویسندگانی است که در ایران زندگی می‌کنند و بخاطر سانسور هیچ شانسی برای انتشار کتابشان ندارند. مشخص نیست نویسندگان به خاطر انتشار کتاب‌های آنلاین ممنوع، ممکن است با چه جریمه‌ای مواجه شوند.
وی می‌گوید: “اگر در ایران باشید و کتابتان رد شود یا بیشترش سانسور شود، مجبورید آن‌را دور بیندازید یا این‌که روی طاقچه بگذارید تا خاک بخورد. برخی ناشران آنلاین مثل نوگام به مردم یک انتخاب جدید می‌دهند.”
در میان کتاب‌های منتشر شده توسط نوگام، مجموعه شعری است نوشته پیام فیلی که بصورت آشکار همجنس‌گراست.
بعضی کتاب‌ها با فرمت ای‌پاب در دسترس است که می‌توان آنها را توسط برنامه‌های دیجیتالی کتاب خواند. کتابی نوشته ابراهیم نبوی حداقل ۱۰ هزار بار دانلود شده است. ایروانی می‌گوید: “به شما تجربه خوبی از خواندن می‌دهد، مثل کتاب‌های اسکن‌شده قدیمی نیست که قابل خواندن نباشد.”
جیمز مرچنت، از محققان مشهور، که در حال کار بر روی گزارشی درباره انتشار کتاب در ایران است می‌گوید، ضریب نفوذ اینترنت و تلفن‌های هوشمند فرصت بسیار زیادی برای کتاب‌های الکترونیک در بازار این کشور ایجاد کرده است. او می‌گوید: “انتشارات الکترونیک در ایران هنوز گام‌های اول را برمی‌دارد و هنوز بسیاری از نویسندگان و ناشران نسبت به آن مشکوک هستند. اما به رغم این عدم قطعیت، نهادهای تبعیدی و ناشرمولفان ایران شروع به کسب موفقیت در بازار کتاب‌های الکترونیک کرده‌اند. گزارش‌هایی از ناشرمولفانی می‌خوانیم که بیش از ۱۰ هزار نسخه از آثارشان را فروخته‌اند، در همین حال ناشرانی تبعیدی نظیر نوگام از طریق فرمت‌های ای‌پاب به انتشار کتاب‌های ممنوع در ایران کمک می‌کنند.”
محمود دولت‌آبادی، مشهور‌ترین نویسنده زنده ایران، می‌گوید از زمان حسن روحانی محدودیت‌ها کاهش یافته اما سانسور هنوز پابرجاست. او می‌گوید، اولویت جامعه روشنفکری ایران کمک به روحانی برای خارج کردن کشور از انزوای بین‌المللی است. “وضعیت بهتر شده اما هنوز بسیاری از کتاب‌های من ممنوع است.” از آن جمله کلنل است که توسط انتشارات هاوس به زبان انگلیسی منتشر شده است.
روحانی در سخنرانی خود در مراسم افتتاحیه نمایشگاه کتاب گفت، ماموران سانسور آن‌قدر دلبخواه عمل کرده‌اند که ممکن است یک کتاب برای چاپ اول مجوز انتشار بگیرد اما همان کتاب برای چاپ جدید ممنوع شود.
علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد ایران در سال ۲۰۱۳ گفت: “اگر قرآن هم از جانب خدا فرستاده نشده بود، ممکن بود توسط سانسورچی‌های ایران مجوز نگیرد.” او در سخنرانی اخیر خود گفته است، سیاست ایران برای فیل‌تر کردن اینترنت یا ممنوعیت استفاده از ماهواره بی‌نتیجه بوده است. وی گفت: “مثل این است که بخاطر چند اتومبیل خاطی تمام بزرگراه را ببندید. بهترین راه برای کنترل افکار عمومی این است که همراه آن حرکت کنیم نه این‌که با آن بجنگیم.”
فیبیدو، بزرگ‌ترین کتابخانه دیجیتال ایران است که کتاب‌های الکترونیکی دارای مجوز را ارائه می‌کند. مجید قاسمی مدیر این وب سایت می‌گوید، حدود ۳۵۰۰ عنوان کتاب آنلاین منتشر کرده و بیش از ۱۵۰ هزار کاربر دارد. سال گذشته، کتاب‌های فیبیدو بیش از ۲۰۰ هزار بار دانلود شده‌اند. قاسمی می‌گوید: “تجربه بسیار موفقی بوده است. توقع نداشتیم این همه محبوب شود. حساب کردیم که سال گذشته ۲۰۰۰ درخت را حفظ کرده‌ایم.”
منبع: گاردین - 15 مه 2015
