قاب ♦ چهارفصل

نویسنده

‏ ‏می توان گفت که کارتونیست های فرانسوی در اواسط قرن نوزدهم وجهه ای دیگر برای هنر کارتون ‏مطبوعاتی فراهم آوردند و آن را از اسباب تفنن اشرافزادگان به سلاحی برنده علیه اخلاقیات و ‏چارچوب های سیاسی- اجتماعی حاکم و نقد ارزش های بورژوازی تبدیل کردند.‏

mana_7611.jpg

آیا کاریکاتوریست، قهرمان است؟ ‏

‏ روزی که نشریه “کاریکاتور” به مدیریت “شارل فیلیپون” به خاطر هجو “لویی فیلیپ” پادشاه وقت، ‏به محاق توقیف افتاد، کارتون، پوسته ترکانده و به مرحله تازه ای از بلوغ و موجودیت خود پا گذاشته ‏بود و دستگیری “اونوره دومیه” کارتونیست این نشریه را می توان مبدأ این دوران جدید تلقی کرد.‏

بازداشت “دومیه” در 1832 که به شش ماه حبس او و اعمال محدودیت های فراوان برای کارتون ‏سیاسی در آن زمان انجامید، واژه “کارتونیست” را با صفات تازه و بی سابقه در هم آمیخت. ‏‏”کارتونیست-مجرم” که در قاموس سیاستمداران، حاکمان، قدرتمداران و حتی گاه، مردمانی که هدف ‏پیکان طنز یا هجو قرار گرفته بودند، شکل گرفت و کارتون از سوی ایشان، در کنار خنجر، نیزه، ‏تفنگ و سایر انواع سلاح گرم و سرد طبقه بندی شد و “کارتونیست-مبارز” که این عنوان از سوی ‏آزادیخواهان، مبارزان یا تمام کسانی که با اعتقادات سیاسی کارتونیست همرای بودند به وی اعطا شد. ‏کشته شدن و به زندان افتادن “کارتونیست” بابت چاپ یک اثر، “کارتونیست- مبارز” را وارد فاز ‏جدیدی می کرد که با ترکیب “کارتونیست- قهرمان” قابل تعریف است.

mana_7612.jpg

در این صدو شصت و اندی سال که از بازداشت دومیه می گذرد بسیاری کارتونیست های مطبوعاتی ‏از ملیت های مختلف، تهدید شده، به زندان افتاده یا به قتل رسیده اند. نام “ناجی العلی” کارتونیست ‏فلسطینی که به دست صهیونیست ها به قتل رسید، با جنبش آزادیخواهی فلسطین عجین شده، ‏کارتونیست های دانمارکی بر آنچه علیه پیامبر اسلام کشیده اند به نام آزادی بیان پا می فشارند، در ‏کشور ما بسیاری از روزنامه های منتقد به بهانه انتشار کارتونی توقیف و کارتونیست ها بازداشت یا ‏مؤاخذه شده اند. شرایط به گونه ای است که گاه ارزش یک کارتون مطبوعاتی را بنا بر قابلیت به ‏محبس افکندن کارتونیست یا برباد دادن سر او، می سنجند. از این منظر، کارتونیست، مبارزی است ‏که میان تیر و تفنگ و زوبین و قلم، کار با سلاح آخر را خوب می داند و با آن یک تنه به نبرد ‏دیکتاتوری، ستم و خفقان حاکم می رود. یا جنگ را می برد و یا “قهرمانانه” دربند می شود و جان را ‏فدای آرمان می کند. آیا جداً تفاوتی بین “چه گوارا” و “دومیه” نیست جز آن که یکی قلم را روان تر از ‏مسلسل در دست می چرخاند؟ آیا شجاعت در ابراز عقیده ملاکی مطمئن برای ارزشگزاری یک اثر ‏کارتون است؟

مسلماً “شجاعت” لازمه کارتون مطبوعاتی است. پیش چشم آوردن چیزهایی که سیاسیون، حکام یا ‏مردم خوش ندارند ببینند گناهی است که کارتونیست با طرد و تهدید شدن یا از دست دادن شغل و ‏زندان، پادافره آن را خواهد داد. اما فراموش نکنیم یک کارتونیست در عین حال، “هنرمندی” آگاه و ‏روشنگر است که به اصول “هنر” خود التزام دارد. او تنها زورمداران را سیلی نمی زند که نگاه و ‏سلیقه مخاطبان را هم می نوازد و حس زیبایی شان را به چالش می گیرد. کارتونیست باورهای کلیشه ‏ای و ساختارهای از پیش تعیین شده زیباشناسانه را در هم می شکند. شاید این نبرد با ذهنیت های خو ‏گرفته به روزمرگی بسیار سخت تر از در افتادن با سیاستمداران کم طاقت کینه جو باشد چرا که ‏تحسین و تشویق عموم را به همراه ندارد و کمتر با واژگانی چون “شجاعانه” یا “ قهرمانانه” مورد ‏تأیید و تشویق همگان قرار می گیرد. پیشروی در این جبهه بسیار کند و بطئی است و هر تغییر در ‏روبنا – از جمله امور سیاسی- تحت تأثیر یا منوط به به پیروزی در این میدان است؛ میدان تغییر ‏باورها و ذهنیات.

mana_7613.jpg

‏ پس شهامت یک کارتونیست با چکاندن ماشه تفنگ یا سینه سپر کردن در برابر جوخه آتش محقق نمی ‏شود؛ یافتن ایده ای که باورهای کج را نشانه برود و راندن قلم بر سفیدی کاغذ برای تجسم این ایده، ‏‏”قهرمانانه ترین” حرکت یک کارتونیست مطبوعاتی می تواند باشد. باقی ماندن یک چریک در صحنه ‏نبرد، مساوی است با شلیک چندین و چند خشاب گلوله بیشتر که در خوش بینانه ترین حالت، حکومتی ‏دژخیم را سرنگون خواهد کرد بی آنکه علل پیدایش آن را درمان کرده باشد، باقی ماندن یک ‏کارتونیست در صحنه هنر و مطبوعات اما، برابر است با خلق ده ها اثر که می تواند گنجینه فرهنگی ‏کشوری را پربارتر کند و بخشی باشد از جریانی برای تغییر بنیادین باورها و سلایق.‏

شجاعت، تنها برداشتن قلم و تصویر کردن (بعضاً مبتدیانه) ناسزا و جوک های پیش پا افتاده علیه ‏دولتمردان نیست که هر روزه سوژه هزاران شوخی درگوشی این چنینی هستند. ماندن و تلاش برای ‏تأثیر گذاشتن بر جامعه از طریق ایده هایی بکر که قالبی هنرمندانه یافته باشند، عین شهامت است.‏

همه دومیه را به سبب شجاعت اش می ستاییم نه برای تحمل شش ماه زندان که به احتیاط بیشترش پس ‏از آزادی انجامید، به خاطر گنجینه آثار به جا مانده از او که ظرف زمان و مکان را درهم شکسته و ‏ارزشهای زیباشناسانه و انقلابی خود را از پس یکصد و اندی سال، همچنان به رخ می کشند. آیا آثار ‏شجاعانه کارتونیستهای ما گذر زمان را تاب خواهند آورد؟

شاید بد نباشد بازنگری ای در مفاهیمی چون شجاعت و قهرمانی در عرصه کارتون به عمل آوریم. ‏