مردم همچنان به نام زندان می‌خوانندش و کاری به این ندارند که مدت‌هاست در مکاتبات درون و برون اداری به ندامتگاه تغییر نام داده است. ساخت زندانی که گفته می‌شد بخشی از آن سابق بر این خانه سید ضیاء طباطبایی معروف بوده در زمینی به وسعت ۳۴ هکتار در منطقه اوین درکه در دهه ۴۰ آغاز شد. گشایش زندان اما مقارن شد با آغاز دهه ۵۰ که نوید مهمانان تازه‌رسیده را می‌داد از چپ‌های تازه نفس تا مذهبی‌های مسلمان، از چریک‌های تفنگ به دست تا مجاهدان. اداره زندان اوین تا پیش از انقلاب با ساواک بود نه شهربانی یا سازمان زندان‌های وقت. به‌عبارت بهتر اوین زندان امنیتی سیاسی رژیم گذشته بود که به جز ساواک و زندانی سیاسی، کسی حق ورود به آن را نداشت تا موج انقلاب که درهای اوین را به روی دیگران و حتی مردم کوچه و بازار باز کرد. درهای باز شده اما دوباره بسته شد تا زندان همچنان باقی بماند آن هم نه فقط برای زندانیان امنیتی سیاسی بلکه همه جرائم، اوین بعد از آن به زندان اصلی و بزرگ‌ترین ندامتگاه کشور بدل شد.
گفته می‌شود که در اوین تنها متهمان یا محکومان مربوط به جرائم امنیتی، مالی، ویژه روحانیت، نظامیان، تصادف(دیه) وناتوانان از پرداخت مهریه نگهداری میشوند و جرائم دیگر مانند قتل، قاچاق مواد و.. به زندان‌های دیگر اختصاص دارد. اگرچه مشخص نیست که این تقسیم‌بندی در عمل تا چه اندازه رعایت شده یا اگر می‌شود احتمالا صرفا مردان را شامل می‌شود، چنانکه در بند زنان زندان همه محکومان و همه نوع جرمی وجود دارد. اوین شامل ۹ یا به عبارتی ۷ اندرزگاه عمومی و سه اندرزگاه ویژه است. بندهای زندان اوین را اندرزگاه می‌گویند اگرچه این عنوان همانند ندامتگاه هنوز در کلام نمی‌چرخد و آنهایی که پایشان به اوین رسیده یا نرسیده همچنان از عنوان بند نه اندرزگاه استفاده می‌کنند. تاریخ درستی برای انتخاب این عنوان‌ها وجود ندارد اما روایتی هست که در اواخر دهه چهل و هنگام ریاست سرتیپ اصغر کورنگی بر زندان قصر برای نخستین‌بار نام زندان به ندامتگاه و نام بندها به اندرزگاه تغییر می‌کند و احتمالا از همانجا بعدها به اوین یا زندان‌های دیگر هم تسری می‌کند.
اندرزگاه شماره یک همان قرنطینه است که در آن متهمین بر حسب نوع جرم تقسیم‌بندی میشوند. شماره دو ویژه متهمان یا محکومان روحانی است. شماره سه ویژه متهمان یا محکومان واجد امتیاز کار در زندان است که کارهای خدماتی را انجام می‌دهند. شماره چهار ویژه نسوان و دارای شش سالن است این اندرزگاه بر حسب نوع جرم مددجویان و امکانات زندان تقسیم‌بندی شده است. دو سالن برای متهمان یا محکومان به جرائم عمومی، دو سالن برای متهمان یا محکومان به جرائم خاص و دو سالن برای مشاوره و روانشناسی اختصاص داده شده است.
اندرزگاه شماره ۵ و ۶ فعلا وجود ندارد، شماره ۷،۸ با۱۰ سالن هسته مرکزی زندان اوین است. شماره ۹ زندان انفرادی است که قبلا محیطی در ابعاد ۲ در ۳ بوده ولی درحال حاضر ۳در۴ و به صورت یک سوئیت است. اندرزگاه ویژه وزارت اطلاعات برای جرائم خاص امنیتی. اندرزگاه ویژه حفاظت اطلاعات قوه‌قضاییه برای متهمین قضاوت و اندرزگاه ویژه سپاه برای متهمین سپاه است. واحد‌های اداری، مددکاری، بهداری و بیمارستان ۴۸ تختخوابی و سالن ملاقات از جمله دیگر بخش‌های اوین است. ملاقات هم به سه شکل است، کابینی که متعلق به همه متهمان یا محکومین بوده و مدت آن یک روز در هفته به مدت ۲۰ تا ۳۰ دقیقه است، خصوصی که مختص متهمان یا محکومینی است که در بخش خدمات زندان فعالیت دارند و شرعی که این دسته از مددجویان می‌توانند با خانواده‌های خود ملاقات شرعی داشته باشند. تعداد این محل‌ها حدود ۲۰ سوئیت مجهز است که زندانیان می‌توانند از ساعت ۹ صبح تا ۴ عصر به مدت هفت ساعت ملاقات شرعی داشته باشند. آموزشگاه شهید کچویی که زیرنظر اداره فرهنگی اداره می‌شود در محوطه اندرزگاه‌های شماره ۷ و۸ و۹ قرار دارد و بنگاه تعاون و حرفه‌آموزی صنایع زندانیان کشور که در محل استخر سابق زندان (قبل از انقلاب) ساخته شده است نیز به کار تولید لباس کار برای کارگران شرکت‌هایی مانند ایران خودرو و… می‌پردازد. زندانیان شاغل در این محل به صورت کارمزدی حقوق می‌گیرند. زندان در مناقصه‌های خارج از زندان شرکت نموده و در صورت برنده شدن متکلف انجام امور محوله می‌شود. (زهرا عبادی دادیار اظهارنظر دادسرای عمومی و انقلاب تهران، وبلاگ قاضی‌گستر)
عمادالدین باقی که اما خودش مدتی مهمان و ساکن این زندان بوده است اوین را مانند جزیره‌های مستقل می‌داند “در زندان اوین جا با جا فرق می‌کند بخش‌های مختلف وجود دارد که مثل جزیره‌های مستقل هستند و در هرکدام گروهی خاص نگهداری میشوند. مجمع‌الجزایری محصورشده. زندان اوین شامل بخش‌های مختلف و بازداشتگاه‌های گوناگون است که مهم‌ترین آنها ساختمان آموزشگاه بند ۲۰۹، بند ۲ الف بند ویژه روحانیت، بند ۳۵۰ بند نسوان، بند قرنطینه، ساختمان اداری ساختمان بهداری سالن ملاقات عمومی، حسینیه، آشپزخانه، نانوایی، استخر و منبع آب زندان است.” (گفت‌و‌گو با آسمان شماره ۱۲،۳۰ اردیبهشت۹۱)
زندانی که برای گذراندن دوره محکومیت یا طی دوره موقت بازداشت وارد اوین می‌شود در ابتدای ورود بازرسی بدنی می‌شود و پول و وسایل خود را تحویل مسوولان زندان می‌دهد بعد در واحد انگشت‌نگاری و عکس‌برداری منتقل شده و نهایتا به اندرزگاه یک (قرنطینه) که دارای هفت اتاق است وارد می‌شود.این اندرزگاه در ۵۰ متری در ورودی قرار گرفته است. بعد از یک شب اقامت در قرنطینه افراد بسته به نوع جرم به اندرزگاه‌های مختلف منتقل میشوند. “به هر زندانی یک کارت عابر بانک داده می‌شود که با شارژکردن آن می‌تواند از بوفه خرید کند… بوفه‌ها داخل سالن‌های بندها قرار دارد..هر اتاق در زندان یک مسوول منتخب دارد. هر روز یکی از زندانیان شهردار است در هر بند هم یکی از زندانیان رابط با زندان‌بان است که به او وکیل‌بند می‌گویند.” (آسمان، همان). عموما تا ۶۵ درصد زندانیان عمومی به اندرزگاه‌های ۷ و ۸ منتقل میشوند که مختص نگهداری زندانیان جرائم مالی چک، دیه و مهریه است. این بخش که هسته اصلی اوین را تشکیل می‌دهد قبل از انقلاب هم وجود داشته است. جلو در آموزشگاه واحد بازرسی قرار دارد که محکومان را تحویل می‌گیرد. اندرزگاه ۷ دارای ۶ سالن و اندرزگاه ۸، دارای ۴ سالن است. گفته می‌شود که سالن‌های ۵ و ۶ اندرزگاه هفت به نگین زندان مشهور هستند. خبرنگاری هم در سال ۸۷ در شرح بازدید خود به ویژه از سالن ۶ می‌نویسد “این بند آن قدر لوکس و مرتب است که هر کس وارد آن شود بدون تردید خود را از فضای زندان جدا دانسته و حسی مانند حس اقامت در هتل چهار ستاره به او دست می‌دهد. هر اتاق یک تلفن دارد و کف آن مفروش است… بیشتر زندانیان بند جرائم اقتصادی علاقه‌ای به خوردن غذای زندان ندارند و مشتریان پر‌وپاقرص رستوران زندان هستند. سالن ۶ اندرزگاه هفت به متهمان اقتصادی رده بالا اختصاص دارد تا جایی که گویا شهرام جزایری هم در این سالن زندگی می‌کند.” کاشی‌های شیک و پرده‌ها و سرویس‌های بهداشتی مرتب و تمیزی دارد که توسط ساکنان متمول آن تجهیز شده است و به همین خاطر به‌نظر می‌رسد با سایر سالن‌ها یا بندهای دیگر که زندانیان غیرمالی را در خود گنجانیده تفاوت ظاهری زیادی دارد. این در حالی است که گفته می‌شود عموم برنامه بازدید‌کننده‌های اوین هم به همان بازدید از بخش فرهنگی، کارگاه‌ها وحضور در همان اندرزگاه ۷ و سالن‌های ۵ و ۶ و آمفی‌تئاتر محدود می‌شود. “زندانیان جرائم عمومی که در ساختمان‌هایی مثل آموزشگاه نگهداری میشوند از امکان هواخوری آزاد از هفت صبح تا هفت شب استفاده می‌کنند… بندهای عمومی زندان اوین تلویزیون دارد و از کانال‌های داخلی زندان فیلم سینمایی به‌صورت سی‌دی پخش می‌شود… امکاناتی از قبیل تلفن عمومی، و حتی می‌توانند فوتبال و والیبال بازی کنند یا در تابستان به صورت محدود به استخر روباز زندان بروند… (آسمان، همان)
اگر فرد اتهامش امنیتی سیاسی باشد برای طی کردن دوران حکم خود به بند ۳۵۰ یا به آن بخشی از ۲۴۰ که در اختیار سازمان زندان‌هاست منتقل می‌شود. باوجود عمومی بودن این دو بند اما مقرراتش خیلی شبیه آموزشگاه نیست. “طبق گفته کسانی که پیش از این زندانی اوین بوده‌اند زندانیان بندهای امنیتی از امکاناتی که زندانیان عادی بندهای دیگر دارند محروم هستند… زندانیان بندها و بخش‌های امنیتی از امکانات رفاهی و هواخوری کمتری برخوردارند، امکان تماشای تلویزیون حتی در بندهای امنیتی تنها به‌صورت محدود وجود دارد و در مواردی هم محدودیت‌هایی برای استفاده از کتاب وجود دارد.” (آسمان، همان). در کنار این دو بند عمومی برای زندانیان سیاسی امنیتی، بند ۲ الف و ۲۰۹ هم هست که اولی به اطلاعات سپاه و دومی به وزارت اطلاعات اختصاص دارد. بند ۲ الف نزدیک زندان ویژه روحانیت و پشت اندرزگاه ۱ قرار دارد. بند ۲۰۹ کنار بند۳۵۰ و زنان است، این دو بند البته بیشتر به متهمان بازداشت موقت و پیش از صدور حکم اختصاص دارد. بند ویژه روحانیون هم کنار اندرزگاه ۱ یا همان قرنطینه قرار دارد و زیر نظر دادگاه ویژه روحانیت اداره می‌شود.
اما اگر زندانی زن باشد به بند زنان منتقل می‌شود که پشت ساختمان بهداری سابق و بیمارستان ۴۸ تختخوابی فعلی زندان قرار دارد.بند نسوان چسبیده به آشپزخانه و بند ۲۰۹ وزارت اطلاعات قرار گرفته است. بیشتر متهمان این بند مربوط به مواد مخدر هستند. رابطه نامشروع، چک و کلاهبرداری و قتل به ترتیب از دیگر اتهامات محکومان این بند است.بند یک زنان به بند تنبیهی معروف است و دو طبقه است که طبقه پایین آن به زنان بچه‌دار اختصاص دارد. در هر طبقه از بند زنان، ۵ سالن وجود دارد. دستشویی و حمام‌ها در نزدیکی راه پله‌ها و هواخوری قرار دارد.
منبع: آسمان، شماره ۳۳