سید محمد مهدی شهیدی
سخنگوی شورای نگهبان، اخیرا در نشستی خبری از منتفی شدن برگزاری الکترونیکی انتخابات خبر داد. به این ترتیب، ایده برگزاری انتخابات به شیوه جدید، که پی گیری آن به زمان اصلاح طلبان بر می گردد و در وزارت کشور دولت نهم نیز هوادارانی دارد، یک بار دیگر، تا اطلاع ثانوی به تعویق می افتد. در گزارش حاضر، سابقه پی گیری این ایده و فراز و نشیب های مرتبط با آن را، از شش سال پیش تا کنون، مورد بررسی قرار می دهیم.
سابقه
تاریخچه برگذاری انتخابات با استفاده از رایانه در ایران به انتخابات مجلس هفتم در سال 1383 باز می گردد. البته پیش از آن هم این موضوع از سوی برخی کارشناسان IT و تعدادی از فعالان سیاسی مطرح شده بود اما تنها در سال 1382 بود که الکترونیکی شدن انتخابات در دستور کار وزارت کشور به عنوان مجری رسمی انتخابات در جمهوری اسلامی قرار گرفت.
در آن سال وزارت کشور دولت اصلاح طلب خاتمی فرایند تدوین سیستم الکترونیکی برگزاری، اخذ رای و شمارش آرا را در قالب پروژه ای عملیاتی کرد. البته شورای نگهبان در نهایت به دلایل فنی و سیاسی از پذیرش سیستم تهیه شده توسط وزارت کشور سر باز زد و انتخابات مجلس هفتم به روش دستی انجام شد.
استفاده از رایانه در فرایند برگزاری انتخابات بار دیگر و در اوایل تابستان گذشته از سوی وزارت کشور دولت نهم در دستور کار قرار گرفت و این بار دو نهاد دست اندر کار انتخابات یعنی شورای نگهبان و وزارت کشور در یک جبهه سیاسی قرار داشتند و همین امر باعث شد که بسیاری از تحلیلگران چنین ارزیابی کنند که بالاخره در سایه این همگرایی سیاسی انتخابات مجلس هشتم با استفاده از رایانه برگزار خواهد شد. تحلیلی که هرچه به زمان انتخابات نزدیک می شویم از صحت آن کاسته می شود.
ملزومات و شیوه های انتخابات الکترونیکی
دکتر جابر کریم پور عضو هیئت علمی گروه رایانه دانشگاه تبریز و پژوهشگر سیستم های اطلاعاتی وانتخابات الکترونیکی در باره چگونگی و ملزومات برگزاری انتخابات الکترونیکی می گوید: ”انتخابات الکترونیکی یا Evoting به معنای جایگزینی سیستم دستی و سنتی رای گیری با سیستم های مکانیزه است. به عبارت دیگر در تمام مراحل ثبت نام نامزدها تا اجرا و شمارش برگ های رای، از ابزار رایانه ای و الکترونیکی استفاده می شود.
انتخابات الکترونیکی به چند صورت امکان پذیر است.“
کریم پور در این زمینه خاطرنشان می کند: “روش اول رای گیری ایستگاهی (به شکل رایانه ای) است، در این روش به جای استفاده از برگه های رای و صندوق اخذ رای از رایانه استفاده می شود، به این ترتیب که در محل اخذ رای رایانه هایی برای رای گیری قرار می گیرد و شخص رای دهنده توسط رایانه های حساس لمسی یا صفحه کلید و یا قلم های الکترونیکی، نامزد مورد نظر را انتخاب می کند و رای خود را به صندوق مجازی می ریزد. در این روش امکان معرفی نامزدها در کنار عکس و زندگی نامه و عملکرد مستند آنها نیز وجود دارد. در این روش هم مردم مجبور به حضور در مکان های رای گیری هستند و فقط به جای استفاده از کاغذ و صندوق، از رایانه استفاده می کنند. این ایستگاه ها می تواند به شبکه های امن «اکسترانت» وصل شود و آخرین آمار را در هر لحظه به سرورهای مرکزی بفرستد. متاسفانه هزینه این سیستم ها بالا و مدیریت شبکه آن کمی مشکل است اما در این روش نامزدها می توانند در هر لحظه از وضعیت خود اطلاع داشته باشند و هزینه شمارش آرا توسط نیروی انسانی نیز وجود ندارد.“
وی می افزاید: “روش دوم، رای گیری اینترنتی است. این روش یکی از کم هزینه ترین راه های برگزاری انتخابات است. در این روش تمام افراد واجد شرایط در هر مکانی که باشند می توانند با مراجعه به سایت های اینترنتی که برای این کار تهیه شده است، رای خود را اعلام کنند. یکی از مهم ترین مزایای این سیستم ها نداشتن محدودیت مکانی برای افراد واجد شرایط رای دادن است و افراد در هر کجای دنیا می توانند رای خود را اعلام کنند و در نتیجه مشارکت ملی در سرنوشت یک کشور بالا می رود. آن چه که در این روش بسیار حایز اهمیت است، مساله امنیت، قابل اعتماد بودن و اجرای عدالت درانتخابات است که با داشتن کد و کارت ملی و با دستگاه هایی می توان با تشخیص هویت فرد، نتایج انتخابات را قابل اعتماد کرد. در این نوع انتخابات داشتن امضای الکترونیکی نیز مهم است.“
به گفته وی: “روش سوم رای گیری از طریق تلفن های همراه است، در این روش که پیشرفته ترین، مدرن ترین و کم هزینه ترین انتخابات از نوع الکترونیکی است، هر کاربر از طریق سرویس پیام کوتاه تلفن همراه خود و نیز خط تلفن های مجهز به سیستم Touch-Tone و یا تلویزیون های دیجیتالی متصل به خط تلفن می تواند رای خود را به سرور رای گیری بفرستد.“
این پژوهشگر سیستم های اطلاعاتی و انتخابات الکترونیکی در ادامه می گوید: “انتخابات رایانه ای مورد نظر وزیر کشور نوعی انتخابات الکترونیکی است که مستقل از اینترنت صورت می گیرد.اشخاص به مراکز مورد نظر مراجعه می کنند، کد ملی، شماره ملی (یا به گفته وزیر کشور در صورت نداشتن این ۲، شماره سریال شناسنامه شان) را وارد می کنند که برای شناسایی و تشخیص هویت واقعی رای دهنده می توان با اسکنر اثر انگشت آنها را اسکن کرد و از هویت واقعی آنها مطلع شد. پس از طی این مرحله فرد به کاندیدای مورد نظر رای می دهد ولی باید توجه داشت که نتیجه باید روی یک حافظه جانبی غیرقابل پاک شدن و ویرایش و غیرقابل تغییر ذخیره شود. داشتن کد یا شماره ملی باعث حذف یک رشته مشکلات درانتخابات می شود. به عنوان مثال تقلب یا امکان رای دادن مجدد به شدت کاهش پیدا می کند و اگر به صورت صحیح و با سیستمی مناسب برگزار شود، میزان تقلب به صفر می رسد.“
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز ادامه می دهد: “برای برگزاری انتخابات رایانه ای باید از سیستمی استفاده شود که دارای بالاترین ضریب امنیتی و حفاظتی باشد، هیچ یک از قوانین کشور را نقض نکند و تابع آن باشد. بهتر است نرم افزار مورد استفاده «اوپن سورس» باشد تا امکان بازرسی خود نرم افزار هم وجود داشته باشد.
به بیان کارشناس سیستم های رایانه ای، از انتخابات الکترونیکی انتقادهایی نیز می شود. عده ای معتقدند که بازشماری آراء، دست کاری و تقلب در شمارش آراء امکان پذیر است. منتقدان قابل اعتماد بودن نرم افزار تهیه شده و مواردی همچون امکان دسترسی طراحان به نرم افزار و دخالت در ساختار آن پس از رای گیری را نیز زیر سوال می برند.“
کریم پور تاکید می کند: “به عنوان مثال در سال ۲۰۰۴ در جریان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا که از ایستگاه های رای گیری در کنار سایر روش های رای گیری الکترونیکی استفاده کرد، بعضی رای دهندگان مدعی شدند ما به جان کری رای می دادیم اما رای ما توسط سیستم های رای گیری الکترونیکی ایستگاهی به رای های جورج بوش اضافه می شد. البته ممکن است این ادعاها درست نباشد ولی در هر صورت باعث سلب اعتماد می شود.“
ویژگی های نرم افزارهای انتخاباتی
به گفته مقامات وزارت کشور نرم افزارهایی برای رای گیری الکترونیکی تهیه شده است. دکتر کریم پور در مورد ویژگی های یک نرم افزار انتخاباتی می گوید: “سیستم عامل به کار رفته در نرم افزار، باید کارآمد باشد، رای هر شخص باید محفوظ بماند، هویت شخص رای دهنده نباید مشخص شود و همان طور که قبلا به آن اشاره شد، نرم افزارهای رای گیری بهتر است اوپن سورس باشد تا متخصصان نرم افزار در مورد درستی و صداقت آن قضاوت کنند.“
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز یادآور می شود: “تاکنون کشورهای ژاپن، نیوزیلند، سوئد، سوئیس، انگلستان، آمریکا، استونی، کره جنوبی و ترکیه از سیستم های انتخابات الکترونیکی استفاده کرده اند. یکی از اهداف دولت الکترونیکی بالا بردن درصد مشارکت مردم در کارهای دولتی و دخالت دادن مستقیم مردم در تعیین سرنوشت خود است. این سیستم سبب افزایش مشارکت مردم در سرنوشت خود و کشورشان، صرفه جویی در وقت، کاهش هزینه های اجرایی انتخابات، آسان و به موقع شمارش شدن آرا، کاهش اعمال سلیقه و اعلام نتایج در هنگام رای گیری و بلافاصله بعد ازانتخابات می شود. ولی توجه به این مسئله ضروری است که باید استانداردهای مورد نیاز در کشور تعریف، الگوهای مختلفی طراحی و بهترین آن انتخاب شود. ایجاد زیرساخت های مخابراتی به ویژه در روستاها لازم است. در حال حاضر با توجه به این که این زیرساخت ها در تمام کشور پیاده سازی نشده است، هنوز امکان برگزاری انتخابات الکترونیکی در کل کشور فراهم نیست ولی در حال حاضر می توان انتخابات را در روستاها و شهرهای کوچک به صورت سنتی و در شهرهای بزرگ به صورت رایانه ای برگزار کرد. استفاده از سیستم الکترونیکی و سنتی و به طور هم زمان بهترین نوع برگزاری انتخابات در اولین تجربه است.
دکتر جلالی عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت و پژوهشگر IT نیز در این زمینه باور دارد: “با توجه به این که کارت ملی صادر شده است و هر فرد در جامعه دارای یک شماره مخصوص است، انجام انتخابات رایانه ای به راحتی امکان پذیر است. در کشورهای توسعه یافته نیز از شماره خاصی به نام شماره محرمانه اختصاصی که در حقیقت یک کد ملی است، برای انتخابات الکترونیکی بهره گرفته می شود.وی می گوید: در رای گیری سنتی علاوه بر صرف هزینه های بسیار زیاد برای نظارت، چاپ کاغذ، ایجاد ایستگاه های رای گیری، مدت زمان شمارش آرا طولانی می شود و امکان تقلب در رای گیری افزایش پیدا می کند در حالی که استفاده از کد ملی در انتخابات رایانه ای جلوی بسیاری از خطاها، اشتباهات و تقلب های احتمالی را می گیرد و علاوه بر تسریع در رای گیری، امکان مشاهده نتایج در هر لحظه از زمان رای گیری با مجوز قانون امکان پذیر است.البته فرآیند رایانه ای کردن انتخابات نیازمند انجام یک سری کارهای اولیه است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد: صرف هزینه اولیه برای آموزش پرسنل و تهیه نرم افزارها و سخت افزارهای مورد نیاز، که البته با تداوم انتخابات به صورت الکترونیکی این هزینه به شدت کاهش پیدا می کند.“
دکتر جلالی می افزاید: “نرم افزارهایی در وزارت کشور برای این منظور تهیه شده است، ولی بهتر است قبل از استفاده در یک انتخابات سراسری، آن را در یک انتخابات آزمایشی در یک مکان کوچک تر و به عنوان مثال کیش، مورد آزمایش قرار داد تا مشکلات و مسائل موجود در سیستم نرم افزاری آشکار و رفع شود.وی امکان هک کردن این نرم افزارها را ضعیف می داند و می افزاید: چون انتخابات مستقل از اینترنت و به احتمال قوی روی یک شبکه محلی برگزار می شود، ضریب امنیت آن بالاست.“
دکتر جلالی در مورد چگونگی برگزاری انتخابات الکترونیکی در روستاها خاطرنشان می کند: “در نقاط دوردست انتخابات با رایانه انجام و سپس نتایج با ارتباطات تلفنی و مودم به مکان یا مرکز دیگری منتقل می شود، چون تمام نتایج کد و دی کد می شود در نتیجه دست بردن در داده ها در هنگام انتقال منتفی است.“
وی معتقد است: “زیرساخت های موجود در کشور ظرفیت برگزاری انتخابات رایانه ای را دارد ولی باز هم نیاز به کار بیشتری است. چون ایجاد هرگونه اشکال در هنگام برگزاری انتخابات غیرقابل جبران است و همچنین می تواند مردم را نسبت به بقیه خدمات الکترونیکی دچار تردید کند.
در همین زمینه، نظر صادق زاده رئیس کمیته مخابرات مجلس این است که: “ایده برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی و رایانه ای بسیار مهم است ولی با توجه به این که داشتن کارت و کد ملی در این زمینه الزامی است و در حال حاضر گفته می شود ۲ میلیون نفر هنوز کد و کارت ملی خود را دریافت نکرده اند و همچنین آماده نبودن زیرساخت ها، امکان برگزاری انتخابات الکترونیکی به صورت گسترده و در تمام کشور وجود ندارد.“
وی می افزاید: “اگر دولت نهم دفاتر ICT روستایی را طبق برنامه ۵ ساله یعنی هر سال ۲ هزار مورد راه اندازی می کرد، در حال حاضر حدود ۶ هزار روستا دارای این دفاتر و آماده برای برگزاری انتخابات رایانه ای بودند، در حالی که دولت آقای اخمدی نژاد تکلیف خود را دراین زمینه درست انجام نداده است و فقط ۳ هزار روستا به این دفاتر مجهز شده اند. بنابراین بهتر است در حال حاضر همان طور که مقامات مسوول در وزارت کشور نیز معتقدند آمیخته ای از روش سنتی و رایانه ای درانتخابات به اجرا گذاشته شود.“
از همسویی تا اختلاف
اواسط مرداد ماه گذشته مقامات ارشد در وزارت کشور از برگزاری الکترونیکی انتخابات مجلس هشتم خبر دادند و اعلام کردند که شورای نگهبان هم با این شیوه موافقت کرده است.
سردار علیرضا افشارمعاون سیاسی وزیر کشور یکشنبه 27 آبان 1386 در حاشیه اولین همایش منطقه ای توجیه مدیران اجرایی انتخابات هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی که در تبریز برگزار شد، در جمع خبرنگاران اقدام برای رایانه یی کردن انتخابات را مهم ترین قدم برای دولت الکترونیک برشمرد و آن را افتخار ملی دانست.
سردار افشار تاکید کرد: “برگزاری رایانه ای انتخابات هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی 70 درصد نهایی و مسائل مربوط در این مورد مرتفع شده است.“
افشار در عین حال با تاکید بر این که “رایانه ای شدن انتخابات موجب افزایش سرعت و دقت خواهد شد” آورد: ”روند آماده شدن نرم افزار انتخابات رایانه ای با کمک جمعی از کارشناسان سرعت خوبی داشته است.“
وی ادامه داد: “تلاش های ارزشمند و کارشناسی زیادی در راستای تحقق این امر صورت گرفته و همچنین در بخش نرم افزاری و سخت افزاری کارهای خوبی انجام شده است.”
این در حالی بود که علی باقری مدیر کل سیاسی وزارت کشور در دولت اصلاحات چندی پیش در این خصوص گفته بود: “تشکیلا‌ت اداری وزارت کشور در حال حاضر فاقد زیر ساخت های لازم برای برگزاری انتخابات به روش الکترونیکی است و همچنین قوانین فعلی برای انجام انتخابات به روش مذکور دارای نواقص و ابهامات فراوانی است. با این حال و با تمام ابراز امیدواری‌های مسئولا‌ن، انتخابات مجلس هشتم نیز به روش قدیم صورت خواهد گرفت.“
این اظهار نظر در حالی صورت می گرفت که چند روز قبل از آن نیز لطفی مدیر کل نظارت و امور استانهای شورای نگهبان در روز نهم آبان تاکید کرده بود که: “به منظور صیانت از آرای مردم و حفظ سلامت انتخابات، امسال انتخابات رایانه ای به صورت آزمایشی برگزار خواهد شد”.
به گفته وی: “برگزاری انتخابات رایانه ای موجب سرعت عمل، دقت و نظارت بهتر در برگزاری انتخابات است و وجود تجهیزات، زیر ساخت، نیروی انسانی آموزش دیده و نرم افزار مناسب مهمترین نیاز برای برگزاری انتخابات رایانه ای است.“
قطعیت نظر مدیران ارشد نهاد های متولی انتخابات اما از سوی وزیر سابق کشور در دولت اصلاحات مورد تردید واقع شد، تردیدی که مصاحبه مطبوعاتی سخنگو و معاون اجرایی و امور انتخابات شورای نگهبان قانون اساسی بر آن مهر تایید زد.
در این ارتباط، عبدالواحد موسوی لاری وزیر کشور دولت خاتمی یادآوری می کرد: “از 8 الی 9 ماه گذشته پیش‌بینی کرده بودیم که شورای نگهبان برگزاری رایانهای انتخابات را نمی‌پذیرد”. موسوی‌لاری که با ایسنا گفت‌وگو می کرد، خاطرنشان می کرد :“حدود 9 ماه گذشته در جلسه‌ای بنده در پاسخ به آقای پورمحمدی وزیر کشور که عنوان کرد در رابطه با ماشینی شدن انتخابات با شورای نگهبان به تفاهم رسیده‌ایم به ایشان گفتم که این شورا زیر بار ماشینی شدن انتخابات نمی‌رود.“ لاریاین نکته را هم یادآوری می کرد که: “وزارت کشور در دولت گذشته به تفاهم نهایی در این زمینه رسیده و تعرفه‌ها را هم چاپ کرده بود. نمایندگان ما همه کارهای مقدماتی را انجام داده بودند و حتی تائیدیه کارشناسان شورای نگهبان هم ارائه شده بود، اما شاید کمتر از سه روز مانده به برگزاری انتخابات دبیر شورای نگهبان اعلام کرد که ما نمی‌توانیم انتخابات را ماشینی برگزار کنیم و با اصرار زیاد برنامه ماشینی شدن انتخابات را منتفی کردند و حتی شمارش ماشینی آرا را هم نپذیرفتند”. موسوی‌لاری خاطرنشان کرد: “حتی برخی دوستان در آن جلسه به طنز گفتند که آن زمان به دلیل اختلاف نظر شما با شورای نگهبان این قضیه پذیرفته نشد، اما امروز که دیدگاه آقای پورمحمدی با آنها یکی است، شاید به این جمع‌بندی برسند که این کار را انجام دهند. من همان زمان عنوان کردم به رغم یکی شدن دیدگاه شورای نگهبان و وزارت کشور و هیات های اجرایی و نظارت باز هم شورای نگهبان ماشینی شدن انتخابات را نمی پذیرد. و امروز همان موردی که من پیش‌بینی می‌کردم اتفاق افتاد. منظور وزیر کشور دولت اصلاحات، اعلام نظر سخنگوی پورمحمدی بود که در دومین هفته آبان، الکترونیکی برگزارشدن انتخابات مجلس هشتم را منتفی دانسته بود.
انتخابات الکترونیکی منتفی است
کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان، در نشست روز بیستم آبان ماه خود با خبرنگاران از منتفی شدن برگزاری انتخابات مکانیزه در این دوره از انتخابات مجلس شورای اسلامی خبر داد. وی اظهار داشت: “بحث رایانهای شدن در این دوره به طور جامع منتفی است و تنها در مرحله ثبت‌نام داوطلبان و مرحله پایانی یعنی تجمیع آرا می‌توانیم انتخابات را به صورت رایانهای برگزار کنیم که در این زمینه شورای نگهبان پیشقدم بوده است.” وی ادامه داد: ”بر اساس طرح زمان‌بندی با وزارت کشور، این وزارتخانه هنوز نتوانسته نظرات ما را تامین کند و فرصت در این زمینه از دست رفته است. سخنگوی شورای نگهبان گفت: تردیدی نیست که انتخابات باید در ایران به صورت رایانهای برگزار شود. شورای نگهبان نیز برگزاری رایانهای انتخابات را یک ضرورت و الزام برای کشور می‌داند.” کدخدایی تصریح کرد: “لازم به ذکر است که این الزام خود مقدماتی دارد که این مقدمات واجب است. متاسفانه تاکنون پیشرفتی قابل توجه یا مطلوب در مراحل سه‌گانه امور فنی و زیرساخت‌ها، نیروی انسانی و بحث‌های حقوقی و قانونی و مسائل فرهنگی و اجتماعی نبوده است.“
به گفته کدخدایی: “نخست بحث امور فنی و زیرساخت‌هاست؛ به طور طبیعی برای انتخابات رایانهای نیاز به رایانه است و تا آنجایی که اطلاع داریم این زیرساخت‌ها در مواردی انجام شده ولی کافی نیست و از طرفی وجود نیروهای انسانی که نه ما و نه وزارت کشور نیروی انسانی کافی نداریم تا بتوانیم رایانهای شدن انتخابات را کلید بزنیم. وی با اشاره به بحث‌های حقوقی و قانونی اظهار داشت: قانون انتخابات باید مطابق با رایانهای شدن اصلاح شود. قانون انتخابات الزاماتی دارد که با روش سنتی و دستی بوده که برای برگزاری به صورت رایانهای باید اصلاحاتی انجام شود اما تاکنون هیچگونه اصلاحاتی در این مورد به عمل نیامده است.“
معاون امور اجرایی انتخابات شورای نگهبان با بیان اینکه اقداماتی که از سوی وزارت کشور تاکنون انجام شده خوب بوده است تاکید دارد: “ما سعی کرده‌ایم که در این مقوله کمک کنیم و براساس طرح زمان‌بندی که با وزارت کشور داشتیم، هنوز وزارت کشور نتوانسته نظرات شورا را تامین کند و فرصت از دست رفته است. آخرین مهلتی که در این رابطه داریم پایان آبان ماه است؛ اگر چه وزارت کشور در بخش‌هایی اقداماتی انجام داده اما نتوانسته نرم افزار رایانهای را به ما ارائه کند و ما همچنان دست خالی هستیم و هیچ برنامه‌ای جز موارد کلی به ما ارائه نشده است.“
وی نهایتا با اعلام این که بحث رایانهای شدن انتخابات به طور جامع برای انتخابات این دوره منتفی است: ”تنها در دو مرحله ثبت نام داوطلبان و تجمیع آرا می‌توانیم رایانهای شدن را بپذیریم “ در پاسخ به سوالی مبنی بر انتخابات رایانهای به صورت آزمایشی از سوی وزارت کشور می افزاید: “در کجا می‌خواهند انتخابات آزمایشی انجام دهند؟ این مورد یکی دوبار در وزارت کشور انجام شد. پیشنهاد ما قبلا این بود و هنوز می‌توانیم در این رابطه تامل کنیم که در بــرخــی از اسـتـان‌هـا و حـوزه‌هـایـی کـه تـعـداد نمـاینـدگـان کـم اسـت بـه صـورت همزمان با انتخابات دستی، انتخابات رایانهای انجام دهیم اما ایـنـکــه وضـعـیــت انـتـخــابـات را در حـوزه‌هـای پر ترافیک که تعداد نمایندگان نیز زیاد است به صورت آزمایشی انجام دهیم، این گونه نیست.“
به هر تقدیر آنچه مسلم است آنکه احتمال الکترونیکی برگزار شدن انتخابات مجلس هشتم با توجه به مواضع شورای نگهبان بسیار بعید می نماید. رویدادی که به باور برخی کارشناسان، در صورت وقوع می توانست سطح استانداردهای صحت انتخابات را، چه برای مردم ایران و چه برای ناظران بین المللی تا حد زیادی ارتقا دهد.