آیت الله منتظری در تازه ترین اظهارات خود که در جمع اعضای نهضت آزادی ایران مطرح شد، ضمن اعتراض به تخریب گورستان خاوران و همچنین ممانعت از برگزاری مراسم سالگرد مهندس بازرگان، از گردانندگان حکومت اسلامی به علت دوری از ارمان های انقلاب اسلامی انتقاد و تاکید کرد که “اینها به قبرمردگان هم کاردارند”.
بنا به گزارشی که روابط عمومی نهضت آزادی ایران روز گذشته در اختیار رسانه ها قرار داد، در چهاردهمین سالگرد درگذشت مهندس مهدی بازرگان جمعی از همفکران، علاقه مندان و اعضای “نهضت آزادی ایران” روز جمعه چهارم بهمن ماه 1387 به قم رفتند تا با حضور بر سر مزار او، با اهداف این نواندیش مذهبی تجدید پیمان کنند. پیش از این از برگزاری مراسم چهاردهمین سالگرد مهندس مهدی بازرگان که قرار بود روز پنجشنبه سوم بهمن ماه 1387 در حسینیه ارشاد برگزار شود، ممانعت به عمل آمده بود.
بر این اساس آیت الله منتظری در جمع یاران و همفکران مهندس بازرگان که برای دیدار با وی به منزلش در قم رفته بودند، گفت: “متأسفانه متصدیان امور ما فراموش کرده اند که یکی از شعارهایی که هم رهبر انقلاب، هم ما و هم همه مردم می دادند، استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی بود”.
آیت الله منتظری که اعتراض و نامه های مکرر او به آیت الله خمینی در سال 67 و به دنبال اعدام گسترده زندانیان سیاسی در شهرهای مختلف ایران زمینه ساز خروج او از حاکمیت و برخوردهای بعدی شد، در این دیدار با انتقاد از تخریب قبور مردگان، گفته است: “ظاهرا در رژیم سابق با مرده ها دیگر کاری نداشتند، اما حالا متأسفانه با قبر مرده ها هم کار دارند. تمام آنهایی که مثلا فرض بگیریم که مزاحم قبورشان شده اند، آنها همه کافر بوده اند، خیلی هاشان بچه مسلمان بودند و قبر مسلمان محترم است، حتی کفار هم اگر اهانت بخواهد بشود، جائز نیست، “ولقد کرمنا بنی آدم”. مخصوصا آنها بعضی هایشان آدم هایی بودند که یک سال زندان داشتند، حالا یک جهاتی و یک مقدماتی درست کردند و بعد اعدام. اما بالاخره آنها با دین اسلام از دنیا رفتند، با اعتقاد به اسلام از دنیا رفتند”.
آیت الله حسینعلی منتظری که خاطرات او حاوی نکات تکان دهنده ای در مورد شکنجه و اعدام گسترده زندانیان سیاسی و نحوه مواجه او با این مساله است در دیدار اخیر خود نیز خاطره ای نقل کرده است: “من یادم هست، اسلامی نامی بود که دادستان شیراز بود، یک پرونده دختری را آورد که اعدام اش کرده بودند، به پدر و مادرش نوشته بود، ناراحت نباشید، از قرآن و نهج البلاغه دست برندارید. حالا با قبرهای اینها ما برخورد کنیم” ؟
آیت الله منتظری که از او به همراه آیت الله طالقانی به عنوان عمده ترین رهبران انقلاب ایران در داخل کشور نام برده می شود، به مسئولان و متصدیان توصیه کرده است که “مردم را آزاد بگذارید و با آنها آشتی کنید”.
وی که در آستانه سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی سخن می گفت ادامه داد: “مجلس ختم برای مهندس بازرگان می خواهند بگیرند، می گویند نه، برای غزه می خواهند جلسه بگیرند، می گویند نه. چه کسی این فرمان ها را می دهد؟ بالاخره کشور مال مردم است، تصمیم گیرنده مردم هستند. مردم تشخیص شان درست است. مردم عقل دارند، درایت دارند، شعور دارند، دنیای امروز به هم متصل است، مردم انتخابات کشورهای دیگر را دیده اند، دیده اند احزاب سیاسی واقعاٌ آزادند، تبلیغ می کنند، انتخاب می کنند، ولی متآسفانه حالت فراموشی پیدا کردیم. شعارهای اول انقلاب از جمله آزادی بود، یعنی مردم آزادند. بخواهند جلسه تشکیل دهند، بخواهند مرده شان را اینجا خاک کنند. آخر این چه جور برخوردهایی است؟ بالاخره من متصدیان را نصیحت می کنم که حالا به اسم سالگرد انقلاب یک انعطاف پیدا کنید و با مردم آشتی کنید و مردم را آزاد بگذارید، سخت گیری نکنید”.
آیت الله منتظری با اشاره به آخرین وصیت امام علی در نهج البلاغه و با بیان اصل امر به معروف و نهی از منکر، این اصل را در همه حوزه های سیاسی، اجتماعی و حاکمیتی عنوان کرد و افزود: “نمی توان ساکت و بی تفاوت بود”.
کجا دارید می روید؟
پیش از دیداراعضای نهضت آزادی ایران با آیت الله منتظری، دکتر ابراهیم یزدی و دکتر سیدعلی میرموسوی برسرمزارمرحوم مهدی بازرگان سخنرانی کردند.
دکتر ابراهیم یزدی وزیر خارجه دولت موقت در سخنان خود با اشاره به اینکه چهاردهمین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان با سی امین سالگرد انقلاب اسلامی ایران همراه شده است، ارزیابی خود از حادثه تاریخی انقلاب در دو محور رابیان کرد و از جمله گفت: “باید پدیده انقلاب را مستقل از عملکرد جمهوری اسلامی ایران در بعد از پیروزی انقلاب بررسی کرد. این اشتباه بزرگ را برخی انجام می دهند و عملکرد یا کارنامه حکمرانان بعد از انقلاب را مستمسکی قرار می دهند تا اصل انقلاب را مورد سؤال قرار بدهند که این روش، روش علمی درستی نیست.”
یزدی انقلاب اسلامی ایران را یک پدیده بزرگ تاریخی خواند و در ادامه با طرح این پرسش که آیا انقلاب ایران اجتناب ناپذیر بوده است یا نه؟ گفت:“انقلاب ایران دلایل و موجبات درونی و بیرونی داشت چرا که نظام کودتایی در طول 25 سال پس از کودتای 28 مرداد سال 1332، کارنامه قابل قبولی نداشته است. بنابراین هواداران نظام پادشاهی پهلوی باید به این پاسخ دهند، پادشاهی که خود خطاب به مردم گفت که من پیام انقلاب شما را شنیدم، پس چرا شما که هوادار او هستید پیام انقلاب را نمی گیرید؟”
مشاور رهبر انقلاب در ادامه با تأکید بر این مطلب که “اگر کسانی بخواهند همان کارهای شاه را با نام دیگری انجام دهند، بر آنها همان رود که بر آنان رفت”، به پیامدهای انقلاب اشاره کرد و گفت: “نقش زنان یکی از این پیامدهااست. زنان تا پیش از این در هیچ یک از ادوار مختلف به این شدت در مبارزات سیاسی حضور نداشتند، فرآیندی که سنت گرایان و عناصر کوته فکر نمی توانند جلوی آن را بگیرند.”
آفت های انقلاب
آفت های انقلاب موضوع دیگری بود که یزدی به آن پرداخت و در این ارتباط گفت: “در تمام انقلاب های دنیا، در طول انقلاب یک نهاد واحد انقلاب را رهبری کردند اما در انقلاب ایران یک سازمان واحد انقلاب را رهبری نکرد. واحدهای کوچکی بودند که رهبر فقید انقلاب نقش هدایت کننده این واحدهای کوچک را داشت که این پراکندگی سازمانی به رغم قدرت سازمان امنیت شاه، یکی از دلایل پیروزی انقلاب شد. اما همین ویژگی انقلاب اسلامی که منحصر به فرد بوده است، منشاء بسیاری از مشکلات بعد از انقلاب شد.”
دبیر کل نهضت آزادی ایران در ادامه افزود: “در انقلاب هایی که یک نهاد سیاسی واحد، انقلاب را رهبری می کند در طول سالیان دراز کادرهای مختلف درون انقلاب در این مبارزه طولانی در درون سازمان های سیاسی ساخته می شوند، افکار و اندیشه ها با هم شکل می گیرند.”
یزدی انقلاب های دنیا را در دو مرحله سلبی و ایجابی مورد ارزیابی قرار داد و با اشاره به اینکه که “ما با سرنگون کردن استبداد سلطنتی مرحله سلبی را پشت سر گذاشتیم اما به مرحله ایجابی وارد نشدیم” این نقطه را نقطه افتراق مهندس بازرگان با بقیه دانست و در ادامه به سیاست “گام به گام” مهندس بازرگان برای سازندگی اشاره کرد و گفت که به اعتقاد مهندس بازرگان ساختن یک جامعه زمان گیر است.
او افزود:“نظام استبدادی چند زیر مجموعه داشته است که یکی از آنها ساختار سیاسی بوده است که به سرعت درهم کوبیده شد اما تغییر در مناسبات اقتصادی کار ساده ای نبود از آن مشکل تر تغییر در مناسبات فرهنگی است. نظام استبدادی برای خودش فرهنگ استبدادی بازسازی و باز تولید می کند. در نظام استبدادی شما رعیت هستید، شما شهروند نیستید.”
یزدی نقطه افتراق دوم مهندس بازرگان با بقیه را در این دانست که آنان حاضر نبودند با برنامه کار انجام دهند. وی درباره نقطه سوم افتراق گفت: “رهبری که می خواهد مردم را عوض کند، نباید دنبال روی مردم باشد، یک جاهایی باید جلوی مردم بایستد و بگوید که مردم شما دارید اشتباه می کنید.”
کارنامه انقلاب
یزدی سپس به بررسی کارنامه انقلاب پرداخت و با اشاره به ممانعت هایی که در طول ماه های گذشته در برابر برگزاری مراسم هایی چون مراسم بزرگداشت مهندس بازرگان، نشست های حزبی، برگزاری نمازهای عید فطر و قربان، حمایت از مردم غزه و مراسم تقدیر از فعالان حقوق بشر صورت می گیرد، گفت: “من از مسئولان سؤال می کنم کجا دارید می روید؟ آیا فکر عاقبت خودتان هم نیستید؟ از این جمهوری اسلامی چه مانده است؟”
وی درادامه افزود: “جمهوری اسلامی با قانون اش تعریف شده است، قانون اش به من می گوید، شما حق ندارید تحت هیچ شرایطی تفتیش عقاید کنید، اصول مقرر در قانون اساسی رعایت نمی شود، اگر کسی را بگیرند بر اساس قانون اساسی باید تفهیم اتهام شود، حق داشتن وکیل دارد، بلافاصله باید پرونده به دادگاه ذی ربط ارسال شود، هیچکدام از این ها صورت نمی گیرد.”
او در ادامه با اشاره به ناهماهنگی هایی که در میان حاکمان وجود دارد، گفت: “این چه وضعی است، رییس مجلس به مصر می رود تا روابط با حسنی مبارک را بهبود بخشد، اما یک گروه دیگر برای سرش جایزه تعیین می کند؟…یک زمانی شما می خواستید دولت موقت را ساقط کنید، رفتید سفارت امریکا را گرفتید، حالا که همه چیز دست خود شماست چرا می روید به باغ سفارت انگلیس، پرچم انگلیس را پائین می آورید و به جای آن پرچم فلسطین را بالا می برید؟ با این کار چه پیامی دارید به دنیا می دهید؟”
دبیر کل نهضت آزادی ایران در پایان بابیان اینکه “با سیاست می شود بازی کرد اما با اقتصاد نمی توان بازی کرد”، گفت: “در کجای دنیا اگر معلمی برای ازدیاد حقوق می خواهد مذاکره کند، او را به زندان می برند؟ هکذا کارگران را، وقتی آنان می آیند در مقابل مجلس اعتراض می کند که حقوقشان را نگرفته اند چرا آنان را به زندان می برید؟ شما اگر می خواهید باشید، باشید ولی درست عمل کنید.”
یزدی درپایان مسئولان را به بازنگری در رفتارها، بازگشت به آرمان های اولیه انقلاب و برگشت به آن مفاد پیمانی که ملت با مسئولان بسته است، دعوت کرد.
بازرگان تجددخواه مذهبی
سید علی میرموسوی سخنران دیگر این مراسم با اشاره به اینکه مهندس بازرگان نماینده جریان “تجددخواهی مذهبی” بود گفت: “البته زمانی که بازرگان سخن از تجددخواهی مذهبی می کند، زمانی نیست که اسلام گرایی و اسلام سیاسی ظهور پیدا کرده باشد بلکه بازرگان در ادامه همان جریان تجددخواه مذهبی که از مشروطیت شکل گرفته بود و بزرگانی مثل آخوندخراسانی و نائینی نماینده گانش بودند، تجددخواهی مذهبی را مطرح می کند. ولی وقتی در دهه 40 و50 اسلام سیاسی به عنوان یک برداشتی از اسلام که در صدد است تا یک نظریه ای را برای اداره جامعه و اداره قدرت از درون اسلام، استنباط کند، مرحوم بازرگان در همین شرایط هم از آن اصالت دینی خودش دست بر نمی دارد و سعی می کند تا برداشتی از اسلام را برای اداره جامعه مطرح کند که افراطی نباشد. بنابراین مرحوم بازرگان در دورانی که اسلام سیاسی مطرح می شود، یک جریان میانه را نمایندگی می کند.”
او در ادامه مهندس بازرگان را یک شخصیت معتدل و یک جریان میانه مطرح کرد که در صدد است “بین دستاوردهای تمدن جدید که به هیچ وجه نمی شود آن را نادیده گرفت و بین آموزه های اصیل دین و تعالیم اصیل دین، پیوند برقرار کند”. وی درباره چند ویژگی های بازرگان که او را از سایر نواندیشان مذهبی متمایز می کند نیز گفت: “نخستین ویژگی رویکرد مرحوم بازرگان این بود که چون یک دانش آموخته اروپا بود و تجدد را از نزدیک لمس و تجربه کرده بود، بسیار تلاش می کرد تا فهم خودش را از دین در چارچوب دستاوردهای علم جدید تقویت و مطرح کند.”
وی ویژگی دوم بازرگان را “رویکرد او در فهم بر اساس متن اصیل دین و قرآن” ذکر کرد و گفت: “بازگشت به قرآن و تکیه بر تعالیم قرآن و اینکه قرآن متن اصیل دین است و سنت در تالی قرآن باید درک شود.”
وی با اشاره به سومین ویژگی رویکرد مهندس بازرگان گفت: “برداشت ایدئولوژیک، برداشتی است که قابل نقد و چون و چرا کردن نیست. یک برداشت متصلب است. برداشت ایدئولوژیک برای دستیابی به قدرت طراحی می شود.”
میرموسوی با بیان اینکه بازرگان با مفاهیم چپ وکمونیستی در اندیشه خود مرزبندی داشت و نمی خواست از این نوع دیدگاه ها استفاده کند گفت: “به همین دلیل دیدگاه هایش با مرحوم دکتر شریعتی متفاوت است.”
او در ادامه با تأکید بر این مطلب که مهندس بازرگان با نیروهای محافظه کار هم نسبتی نداشت، از بازرگان به عنوان “یک نمونه جدی اصلاح طلب” یاد کرد و گفت: “اگر ما بخواهیم امروز برای اصلاح طلبی در جامعه خودمان یک نمونه بیاوریم، با توجه به عناصر فکری و اصولی که در رویکرد بازرگان بوده است، آن یک نمونه مهندس بازرگان است، نه تنها به لحاظ کاری بلکه به لحاظ عملی. نه تنها از این جهت که در صدد بود برداشتی از دین ارائه کند که با مفاهیم جدید سازگار باشد بلکه ازاین جهت که اعتقادی به راهکارهای تند نداشت، او معتقد بود حتی الامکان باید تلاش کرد تا از یک راه ساده و راهی که پیامدهای زیانبار کمتری دارد، دگرگونی را در جامعه محقق کنیم.”
میرموسوی در ادامه مهندس بازرگان را به عنوان مدلی برای اصلاح طلبی که اعتقاد به دموکراتیزه کردن قدرت داشت مطرح کرد و گفت: “اصلاحات یک ایده محوری دارد و آن ایده محوری که اصلاحات را از بقیه موضوعات متمایز می کند این است که ساختار قدرت باید دموکراتیزه باشد. باید نهادهای قدرت مسئول باشند. باید قدرت مطلقه نباشد. قدرت مطلقه مفاسدی دارد که زیان هایش غیر قابل جبران است. از انقلاب مشروطه سخن ما این بود که قدرت باید محدود باشد، مقید باشد، یک شاه خودکامه نبایدباشد.”
او سپس با تاکید بر اینکه آزادی خواهی دینی، مهم ترین و کلیدی ترین مفهوم در نظام فکری مهندس بازرگان است گفت: “در مورد الگوی حکومتی مهندس بازرگان، بحث ارتباط و پیوند دین و سیاست مطرح است. موضوعی که به مناقشه تبدیل شده است.”
او سپس با بیان اینکه مهندس بازرگان در مورد اینکه “دین اسلام، دینی است که آموزه هایی در مورد زندگی سیاسی دارد از ابتدا تا انتها ثابت قدم بود”، گفت: “برخی معتقدند مرحوم بازرگان دیدگاه هایش را در مورد رابطه دین و سیاست تغییر داده است، نه او همان زمان که کتاب «مرز دین وسیاست» را نوشت و هم در این زمان که سخنرانی با عنوان « آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء» را ایراد کرد و در هر دو جا معتقد بود که اسلام برخلاف مسیحیت آموزه هایی دارد که مربوط به زندگی سیاسی است و در رأس آن آموزه ها این است که زندگی سیاسی و سامان سیاسی باید سامان عادلانه باشد.”
وی در پایان تاکید کرد که: “بازرگان معتقد بود که حکومت دینی، حکومتی است که در آن ارزش های دینی محقق می شود. حکومت دینی حکومتی نیست که ظواهر شرعی با اجبار اجرا شود بلکه حکومت دینی حکومتی است که کلیدی ترین ارزش دین که ایمان آزادانه است، حفظ شود. در سخنرانی «آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء» سیاست بخش اصلی در دین نیست، بخش اصلی در دین «خدا و آخرت» است. بازرگان می گوید اصل را فراموش نکنید. بنابراین مرحوم بازرگان با خدا و آخرت شروع کرد و با خدا و آخرت پایان داد.”