محبوبه نیک‌نهاد
پس از هزاران – یا به گفته معاون وزیر ارتباطات دولت احمدی نژاد، صدها هزار - سایت اینترنتی که به بهانه مخالفت با هنجاری اخلاقی و مذهبی جامعه فیلتر شده بودند، یکشنبه عصر موتور جست‌وجوی اینترنتی “گوگل” در ایران فیلتر شد! بر اساس گزارش‌های متعددی که وبلاگ‌ها و وب‌سایت‌های فعال در ایران منتشر کرده‌اند، موتور جست‌وجوی گوگل (google.com) که به عنوان پربیننده‌ترین سایت اینترنتی شناخته می‌شود، از بعد از ظهر دیروز توسط دهها ISP در شهرهای مختلف ایران فیلتر شده است. همزمان برخی گزارش‌ها از فیلتر شدن تعداد دیگری از سایت‌های پربیننده ایرانی از جمله بلاگفا، از سرویس‌دهنده‌های وبلاگ فارسی نیز خبر دادند.
محدود کردن اینترنت، از چند سال پس از ورود این پدیده به ایران ایجاد شده و در تمام این سالها همواره تداوم و تا حدی گسترش یافته است. با این حال پس از روی کار آمدن دولت احمدی نژاد، ایجاد محدودیت برای کاربران اینترنت نیز مانند دیگر حوزه‌های فعالیت اجتماعی و آزادی بیان، شدت یافت و هر از چندی صحبت از شیوه جدیدی برای ایجاد محدودیت بیشتر یا تکنولوژی جدیدی برای سانسور اینترنت می‌شود. برخورد با کافی‌نت‌ها، کاهش سرعت اینترنت و محدود کردن عرضه اینترنت پرسرعت ADSL و از همه مهمتر تشدید فیلترینگ سایت‌ها، نمونه‌های اخیر محدودیت‌هایی است که در دوران دولت نهم ایجاد شده، و اکنون در آخرین قدم به موتور جست‌جوی محبوب اینترنت، گوگل، رسیده است.
پیش از این، برخی منابع از وقوع اشتباهات سهوی و یا ناهماهنگی ISP ها در فیلتر کردن تعدادی از سایت‌ها خبر داده بودند. اما گستردگی فیلترینگ گوگل به حدی است که برخی صاحب‌نظران احتمال وقوع خطا و غیرعمدی بودن این اقدام را منتفی می‌دانند، و از این رو مسدود شدن سایت گوگل را باید مرحله‌ای جدید از فیلترینگ گسترده اینترنت در ایران دانست که اکنون به پربیننده‌ترین سایت اینترنت نیز تبدیل شده است.
ایران، پس از چین
کشوری که پیش از این مانع از دسترسی کاربران به موتور جست‌وجوی گوگل شده بود، چین بود. دولت چین که در فیلترینگ سایت‌ها مقام نخست را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است، سال گذشته دسترسی بسیاری از کاربران خانگی را به این سایت قطع کرد، اگرچه این اتفاق برای کاربران غیر خانگی نیفتاده بود. برخی منابع نیز اعلام کردند که این فیلترینگ نه بر اساس آدرس اینترنتی سایت گوگل و به خاطر ممانعت از جست‌جو در این سایت، بلکه به خاطر وجود صفحات ذخیره سایت‌های دیگر (cache) در گوگل انجام شده است؛ اتفاقی که اکنون در ایران نیفتاده و برعکس، آدرس google.com به کل فیلتر شده است.
اما با این حال کاربران خانگی در چین به آدرس google.cn که نسخه چینی سایت گوگل بود، دسترسی داشتند و به طوری که برخی منابع اینترنتی بعدها اعلام کردند، گوگل با هماهنگی دولت چین بخشی از صفحات ذخیره شده موجود در آرشیو گوگل را از دسترس کاربران چینی حذف کرد تا در مقابل، این کشور هم اجازه دسترسی به آدرس چینی گوگل را به کاربران خانگی بدهد. این همکاری به شدت مورد انتقاد مدافعان حقوق کاربران اینترنتی قرار گرفت.
طرفداران مبادله آزاد اطلاعات از شرکت گوگل انتقاد کردند و این تصمیم را با هدف اعلام شده گوگل مغایر دانستند، اما این شرکت تاکید کرد که در مقابل محرومیت از حضور در بازار چین، این اقدام به منزله ایفای نقشی مثبت‌تر است. بر اساس گزارش‌ها، گوگل به 111 میلیون کاربر در چین خدمات ارایه می‌دهد.
با این حال مسئولان گوگل، احتمال هرگونه همکاری به کشوری غیر از چین را منتفی دانسته و تصریح کرده‌اند که رقم بالای کاربران و انتخاب ناگزیر گوگل، تنها دلیل همکاری این شرکت با دولت چین بوده است.
فیلترینگ سهوی؟
برخی معتقدند فیلتر شدن سایت گوگل به خاطر نحوه عمل سیستم فیلترینگ یکپارچه اینترنت است که در حال حاضر به دستور دولت بر روی همه مراکز سرویس‌دهنده اینترنت در ایران نصب شده است. آن‌طور که گفته می‌شود این سیستم، با ارزیابی لینک‌ها و حتی کلمات مندرج در صفحات سایت‌های فیلترشده، دامنه فیلترینگ را خارج از کنترل انسانی گسترش می‌دهد. بدین ترتیب ممکن است سایت‌ها و حتی وبلاگ‌هایی که کلمات ممنوعه یا مشابه آنها را نوشته باشند، خود مشمول فیلترینگ شوند؛ حتی اگر این سایت، گوگل باشد!
در ماه‌های گذشته نیز بسیاری از ISP ها از اشتباهات مکرر این سیستم که در دولت احمدی نژاد راه‌اندازی شده است، خبر داده بودند و بر اساس گزارش خبرگزاری‌ها این موضوع را به شرکت مخابرات نیز اطلاع دادند. اما نه تنها هیچ ترتیب اثری داده نشد، بلکه کار به فیلترینگ سایت تکفا، متعلق به شورای عالی اطلاع‌رسانی، نیز رسید.
با این حال نمی‌توان این احتمال را چندان پررنگ دانست که فیلترینگ گوگل صرفا یه خطای سهوی بوده است، چرا که این اتفاق برای تمام آدرس‌های گوگل و از اکثر ISP های کشور گزارش شده است. فیلتر شدن سایت‌های عمومی پرطرفداری نظیر Flickr یا Youtube در چند ماه اخیر، نشان از عزمی جدید برای گسترش فیلترینگ در ایران دارد که به نظر می‌رسد اکنون با ریسکی خطرناک، به سراغ موتور جست‌وجوی گوگل هم آمده است.
تبعات فیلترینگ گوگل
ایجاد تدریجی محدودیت برای کاربران اینترنت در ایران، تاکنون با اعتراضات متعدد اما پراکنده‌ای از سوی فعالان حقوق بشر و مدافعان آزادی بیان مواجه شده است؛ اگرچه این اعتراضات معمولا به جایی نرسیده است.
اما شکی در این نیست که اگر فیلترینگ سایت پربیننده گوگل ادامه یابد و دولت از آن دفاع کند، از هم‌اکنون باید منتظر اعتراضات جدی از سوی رسانه‌ها، فعالان اجتماعی، مدافعان آزادی اطلاعات و حقوق کاربران، جریان‌های سیاسی منتقد دولت و حتی شاید نمایندگان مجلس هفتم باشد.
وقتی که چند ماه پیش سایت “خبرگزاری ایلنا” فیلتر شد، یا اندکی پیش از آن که دو سایت اینترنتی “انتخاب” و “ایرانیوز” فیلتر شدند، یا حتی سال گذشته که سایت “بازتاب” پس از یک دوره توقیف، فیلتر شده بود، و یا حتی دو سال پیش که برخی نزدیکان دولت احمدی نژاد چند ماه پس از آغاز کار این دولت از احتمال فیلتر شدن “یاهو مسنجر” خبر دادند، واکنش نمایندگان مجلس، اگرچه در سطحی محدودتر از رسانه‌ها و فعالان اجتماعی، اما قابل توجه بود. اکنون باید دید نمایندگان مجلس هفتم به فیلترینگ سایت گوگل که بی‌شک دولت نمی‌تواند آن را غیراخلاقی، ضد مذهبی و یا ضد امنیت ملی بداند، چه واکنشی نشان خواهند داد؟
فیلترینگ گوگل، در صورت تداوم، بی‌شک بازتاب بین المللی گسترده‌ای هم خواهد داشت. چرا که در این صورت، ایران به عنوان دومین کشوری شناخته می‌شود که تا این حد آزادی کاربران را در دسترسی به اینترنت محدود می‌کند. شهرت سایت گوگل، بیشتر از این است که دولت ایران به سادگی و بدون مقاومت بتواند آن را فیلتر کند. اگرچه دولت احمدی نژاد هم تاکنون نشان داده در انجام کارهای دور از ذهن و خارج از تصور، جرات بسیاری دارد.