در رویدادی مهم که می تواند منطقه را تحت تاثیر قرار دهد، ترکیه و امریکا به توافقی مهم دست یافته اند که با همکاری یکدیگر “اپوزیسیون معتدل” سوریه را تحت آموزش نظامی قرار دهند.
بر اساس این توافق، ایالات متحده با استفاده ازخاک ترکیه، 5 هزار نفر از مخالفان بشار اسد را طی سه سال آینده تحت آموزش نظامی قرار خواهد داد. هدف از آموزش و مسلح کردن این نیروها سرنگونی رژیم بشار اسد و همزمان مبارزه با سازمان های تروریستی از قبیل داعش و جبهة النصره است که شمال و شرق سوریه را در دست دارند.
سخنگوی سفارت امریکا در آنکارا تاکید کرده که مذاکرات منتهی به این توافق از جمله تعیین “دشمنی که باید با او جنگید” بسیار دشوار بود. وی گفته که این توافق از آغاز ماه مارس (چند هفته آینده) با اعزام ۴۰۰ نیروی آموزش دهنده امریکایی به ترکیه اجرایی خواهد شد.
ورود ارتش ترکیه به خاک سوریه برای انتقال قبر سلیمان شاه (جد عثمان اول موسس دولت عثمانی) که در سوریه قرار دارد، از نگرانی آنکارا حکایت دارد که مبادا دولت سوریه یا گروه های جهادی همچون داعش به تلافی این تصمیم ترکیه، آرامگاه او را تخریب کنند.
ترکیه و آلترناتیوسازی برای سوریه
در صورت اجرایی شدن این توافق، باید نتیجه گرفت که آنکارا سرانجام توانسته سخن خود را در حل بحران سوریه به کرسی بنشاند. از آغاز جنگ داخلی سوریه، طرح پیشنهادی آنکارا برای پایان دادن به بحران سوریه، سرنگونی دولت بشار اسد بود. از نگاه ترکیه هر اقدام دیگری (مانند نابودی زرادخانه شیمیایی سوریه یا اعمال هرگونه تحریم) که منتهی به سرنگونی بشار اسد نشود، ناکارآمد است.
آنکارا از آغاز منتقد امریکا در بحران سوریه و معتقد بود که تنبیه نکردن بشار اسد منتهی به سربرآوردن مخالفان ریز و درشت از جمله جهادی های افراطی خواهد شد که تجزیه سوریه و مشکلات عدیده ای را برای ترکیه رقم خواهند زد. از اینرو، موضع اصولی آنکارا از آغاز، حذف بشار اسد و کنترل بحران در سوریه بود.
دیگر اهمیت این توافق عبارت است از پر رنگ شدن نقش منطقه ای ترکیه در حل بحرانی که تقریبا تمام منطقه را تحت تاثیر خود قرار داده است. از یاد نباید برد که از آغاز بحران سوریه، ترکیه نخستین کشوری بود که میزبانی کنفرانس مخالفان سوریه را برعهده گرفت.
اینک توافق امریکا با ترکیه در حالی است که پیشتر از قطر و عربستان به عنوان دیگر گزینه های امریکا برای آموزش مخالفان بشار اسد نیز نامبرده می شد. اما، به نظر می رسد که عضویت ترکیه در ناتو، آمادگی رزمی ارتش این کشور و مرز طولانی ترکیه با سوریه از عواملی باشند که امریکا گزینه ترکیه را بر دیگر گزینه ها مرجح دانسته است.
به این ترتیب، نه تنها نقش منطقه ای ترکیه پررنگ تر از گذشته خواهد شد بلکه این کشور با میزبانی اپوزیسیون سوریه که بنابر این توافق قرار است جایگزین بشار اسد شوند، نقش موثری در “آلترناتیوسازی” رژیم بعدی سوریه خواهد داشت؛ آلترناتیوی که علی القاعده همسو با سیاست های آنکارا خواهد بود.
به این ترتیب این توافق اهداف زیر را تعقیب خواهد کرد:
آموزش نظامی و تسلیح اپوزیسیون معتدل سوریه
سرنگونی رژیم بشار اسد
سرمایه گذاری روی آلترناتیو رژیم سوریه
مبارزه و نابود ساختن سازمان های تروریستی مستقر در سوریه
تقابل طرح واشنگتن و مسکو در بحران سوریه
در نخستین واکنش به توافق ترکیه و امریکا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه این توافق را شک برانگیز دانسته و گفته :“این توافق به جای راه حل سیاسی، استفاده از زور را تجویز می کند که بر رنج و کشته شدن بیشتر بی گناهان خواهد افزود.”
ابراز شک و تردید مسکو در مورد توافق امریکا و ترکیه ناشی از نگاه متفاوت این کشور به حل بحران سوریه است که ماهیت اساسی آن تضمین بقای اسد در قدرت است.
در اواخر ژانویه ۲۰۱۵ مسکو میزبان گروه هایی ازاپوزیسیون و دولت سوریه بود که طی آن ۱۰ محور اصلی برای خاتمه بحران سوریه ارائه شد. بنا به مفاد برخی از طرح پیشنهادی مسکو، “هرگونه مداخله خارجی در مسائل سوریه مردود” است و “نهادهای دولتی (اشاره به دولت بشار اسد) باید بتوانند کارهای خود را ادامه دهند.”
پیشتر ولادمیر پوتین هشدار داده بود که در صورت مداخله نظامی امریکا در سوریه، مسکو جانب بشار اسد را خواهد گرفت. در حمایت روسیه از رژیم بشار اسد همین بس که مسکو تاکنون از صدور هرگونه قطعنامه تنبیهی و اعمال مجازات علیه دمشق ممانعت به عمل آورده است.
از اینرو، امضای توافق مذکورتنها چند هفته پس از اجلاس مسکو، یکی دیگر از نقاط اختلاف مسکو ـ– واشنگتن را مزید بر بحران اوکراین نمایان می سازد. به این ترتیب، در پیامی روشن، واشنگتن عزم خود را برای سرنگونی بشار اسد که خواست متحدان منطقه ای امریکا (از جمله آنکارا و ریاض) نیز هست نشان داده است.
گرچه امریکا قصد مداخله مستقیم و اعزام نیروی رزمی به سوریه را ندارد و ماموریت سرنگونی بشار اسد را به اپوزیسیون معتدل سوریه سپرده ولی جای تردید نیست که مسکو نیز در اقدامی متقابل، تقویت بنیه نظامی اسد را در دستور خود قرار دهد.
به این ترتیب، مسکو و واشنگتن در دو تقابل منطقه ای (در سوریه و اوکراین) در برابر هم قرار گرفته اند.
اپوزیسیون معتدل کیست؟
در بیان پیچیدگی بحران سوریه همین بس که حتی در جناح اپوزیسیون بشار اسد نیز یک جریان واحد وجود ندارد. مخالفان بشار خود به طیف های گوناگون تقسیم شده اند که از قضا بعضاً با یکدیگر نیز درجنگند. عمده ترین گروه های اپوزیسیون سوریه عبارتند از: ارتش آزاد سوریه، شورای ملی سوریه، القاعده، داعش، جبهة النصره، اخوان المسلمین و احزاب کُرد.
حال که چنین تنوع رنگارنگی از مخالفان بشار اسد در سوریه شکل گرفته، بدیهی است که از نظر امریکا سازمان هایی از قبیل القاعده، داعش و جبهة النصره در شمار سازمان های تروریستی قرار دارند و نیروهای سکولار مانند شورای ملی سوریه و ارتش آزاد در شمار نیروهای معتدل به شمار می روند که تاکنون ارتباط مستقیم با امریکا برقرار کرده و در کنفرانس هایی که به میزبانی ترکیه تشکیل شده حضور پررنگ داشته اند.
بنابر این به نظر می رسد که اپوزیسیون معتدل توصیفی است از آن دسته از مخالفان بشار اسد که با داشتن مشی سکولار شناخته می شوند. در این میان معلوم نیست که آیا اتفاق نظری بین امریکا و ترکیه درباره نیروهای اخوان المسلمین سوریه (همان هایی که به مشرب سیاسی اردوغان نزدیک هستند) وجود دارد یا نه؟
تقابل تهران و آنکارا درباره بشار اسد
میزبانی آنکارا از چند کنفرانس اپوزیسیون سوریه تا بدانجا خشم جمهوری اسلامی را برانگیخت که نشریه صبح صادق، ارگان سپاه پاسداران، هشدار داده بود: “چنانچه مقامات ترکیه بر ادامه مسیر فعلی که منجر به تنش‌های بیشتر و واگرایی می‌شود، اصرار ورزند تا آنجا که ایران ناچار شود میان ترکیه و سوریه یکی را انتخاب کند، منطق منافع راهبردی و شناخت ایدئولوژیک، ایران را به سوی انتخاب سوریه سوق خواهد داد.” (روزنامه شرق ۲۸ تیر ۹۰)
اگر میزبانی ترکیه از مخالفان بشار اسد خشم تهران را در پی داشت، بدیهی است توافق اخیر ترکیه و امریکا برای آموزش و تسلیح مخالفان اسد تا کجا می تواند نگرانی تهران (متحد استراتژیک بشار اسد) را در پی داشته باشد.
مرضیه افخم سخنگوی وزارت خارجه در واکنشی مشابه مسکو گفته: “اصرار آمریکا و برخی کشورها (ترکیه) به استمرار سیاست اشتباه و پافشاری بر یک رویکرد غلط، نتیجه ای جز ویرانی و قربانی شدن انسانهای بیگناه بیشتر ندارد.”
از یاد نباید برد که در نگاه تهران، تصمیم ترکیه در سپتامبر ۲۰۱۱ برای استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در خاک خود، زمینه سازی برای چنین روزی بود که ترکیه سناریوی حذف بشار اسد را کلید بزند.
از این رو، در همان سال سرتیپ امیرعلی حاجی زاده، فرمانده نیروی هوا فضای سپاه پاسداران در تهدیدی آشکار اعلام کرد که سامانه راداری ناتو در ترکیه در مقابل موشک‌های بالستیک ایران ناکارآمد است. وی گفته بود: “در صورتی که مورد تهدید قرار بگیریم، اول سپرهای موشکی ناتو در ترکیه را خواهیم زد.”
عمق تهدیدی که جمهوری اسلامی از استقرار این سامانه در خاک ترکیه حس کرده، زمانی روشن می شود که مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نیز در گزارشی از سپر پدافند موشکی ناتو در ترکیه به عنوان “تهدیدی جدی برای جمهوری اسلامی” یاد کرده بود.
از اینرو، نامحتمل نیست که به موازات اجرایی شدن توافق ترکیه و امریکا، تنش بین تهران و آنکارا بالا بگیرد چرا که این دو یکی منافع خود را در بقای بشار اسد می بیند و دیگری در حذف او.