هفته ملی بدون دخانیات با شعار جهانی “مقابله با قاچاق مواد دخانی” و شعار ملی “زندگی بدون دخانیات، حقی برای همه” از ۴ تا ۱۰ خرداد در ایران برگزار می‌شود. آخرین روز هفته، روز جهانی بدون دخانیات (World No Tobacco Day) است. در سال ۱۹۸۷ سازمان بهداشت جهانی روز ۳۱ ماه می‌برابر با ۱۰ خرداد، را روز جهانی بدون دخانیات اعلام کرد. در این روز از همه خواسته می‌شود که ۲۴ ساعت از مصرف انواع دخانیات خودداری کنند. هدف، جلب توجه همگان به خطر گسترش و زیان‌های ناشی از مصرف دخانیات و بررسی راهکارهایی برای جلوگیری از مرگ و میر ناشی از آن است.
سازمان بهداشت جهانی (WHO)، برای موضوعات مهمی مانند اهدای خون، بیماری سل، مالاریا، هپاتیت و ایدز روزهای خاص اعلام کرده است. قرار گرفتن خطر مصرف دخانیات در کنار خطرات ناشی از بیماری‌های ایدز و هپاتیت و سل و مالاریا، نشانه جدی بودن و گستردگی خطر مصرف دخانیات است. سالانه حدود ۶ میلیون نفر بر اثر استفاده از دخانیات می‌میرند و ده درصد آن‌ها به خاطر “دود دست دوم” ناشی از مصرف دیگران جان خود را از دست می‌دهند.
حسین آذری‌پور عضو کمیته سیاستگذاری ستاد کشوری قانون کنترل دخانیات در آبان ۹۳ به خبرگزاری فارس گفت: “در حال حاضر ۲۵ درصد از مردان و ۴ ممیز ۵ درصد زنان، قلیان و سیگار مصرف می‌کنند.” وی در مورد مصرف دخانیات درمیان دانش‌آموزان گفت: “شیوع مصرف سیگار در بین دانش‌آموزان کشور خیلی بالا نیست و بیشتر [افراد] سایر انواع مواد دخانی که بیشتر قلیان است را مصرف می‌کنند.” آذری‌پور اضافه کرد: “در رابطه با قلیان باورهای غلطی وجود دارد، خانواده‌ها تصور می‌کنند مصرف آن بی‌خطر است چرا که دود از آب رد می‌شود. در حالی که… آب در قلیان اثری روی ترکیب دود قلیان نمی‌گذارد.” به گفته آذری‌پور بعضی والدین برای نزدیکی بهفرزندانشان به آن‌ها قلیان تعارف می‌کنند!
مصرف قلیان در کودکان باعث اعتیاد به نیکوتین می‌شود و چون راه اندازی قلیان سخت است، مصرف کننده به سمت مصرف مواد سهل‌الوصول مانند سیگار تغییر جهت می‌دهد. عضو کمیته… کنترل دخانیات در این خصوص گفت: “پیش‌بینی می‌شود طی سالهای آینده مصرف قلیان به دلیل اعتیاد به نیکوتین، به مصرف سیگار تبدیل شود.”
به گزارش خبر آنلاین بر اساس نتایج پژوهشی در سال ۹۱ که توسط دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده، در یک جامعه آماری ۴۵۲۳ نفری، ۶۴ درصد دانش آموزان پسر و ۴۳ درصد از دختران مصرف قلیان را تجربه کرده‌اند. مطابق این پژوهش از هر ۱۰ دانش آموز سه نفر تجربه کشیدن سیگار را داشته‌اند.
به گزارش خبر آنلاین نتایج تحقیق دیگری در در دانشگاه تربیت معلم تهران منتشر شده که در میان جامعه آماری ۴۴۷ نفری دانش آموزان کرجی ۵۷ درصدگفته‌اند که حداقل یک بار در طول عمر خود یک نوع ماده شامل سیگار، قلیان، مشروبات الکلی، و سایر مواد را امتحان کرده‌اند. مهرزاد حمیدی، معاون تربیت بدنی و سلامت وزیر آموزش و پرورش در آذر ماه سال گذشته با رد آمارهای ارائه شده در باره اعتیاد دانش آموزان گفت: “پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش مسئولیت شیوع‌شناسی دخانیات و مواد مخدر را در آموزش و پرورش عهده دار است.”
وزارت آموزش و پرورش یکی از ۱۲ عضو اصلی ستاد مبارزه با مواد مخدر است. با این حال بر سر آمار دانش آموزان معتاد با ستاد مبارزه با مواد مخئر اختلاف نظر دارد. سالهاست که بر سر آمار یک درصدی دانش آموزان معتاد بین آموزش و پرورش و ستاد مبارزه با مواد مخدر اختلاف و بگو مگو جریان دارد، در حالی که بر اساس نتایج دو پیمایشی که در بالا بیان شد. ابعاد مساله فرا‌تر از یک درصد است. آمار یک درصدی مبنای دقیقی ندارد و معلوم نیست نتیجه کدام پیمایش و چه جامعه آماری است. گاهی گفته می‌شود یک درصد کل دانش آموزان و گاهی از یک درصد دانش آموزان راهنمایی و متوسطه سخن می‌گویند. اخیرا هم یکی از مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: “یک درصد دانش‌آموزان مقطع دوم متوسطه کشور مواد مخدر مصرف‌کننده می‌کنند.”
در یک میزگرد تلویزیونی شبکه ۲ سیما که پنجشنبه ۳۱ اردیبهشت ۹۴ پخش شد، حمید صرامی نماینده ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به اینکه سن ۱۵ سالگی سن شیوع و تجربه مصرف در کشور است گفت: “۳۳ درصد دانش آموزان در یک تحقیق مواد گفته‌اند که یکی از اعضای خانواده‌شان سیگاری است. ۵ درصد دانش آموزان گفته‌اند یکی از اعضای خانواده‌شان معتاد است. ۴درصد گفته‌اند، دوستان حشیشی داشته‌اند. ۵ درصدگفته‌اند که دوستان آن‌ها مصرف کننده تریاک هستند… در سال ۸۱ نیم درصد از دانش آموزان مقطع راهنمایی و دبیرستان گرایش به مواد مخدر داشتند و در سال ۹۰ این میزان به یک درصد رسیده، یعنی زمینه‌های خطرپذیری، فشار مصرف، گروه همسالان و مصرف‌های یک باره، زیاد شده.”
مسعود کیایی نماینده آموزش و پرورش در این میزگرد با غیر قابل قبول خواندن آمار یک درصد دانش آموز معتاد که از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام شده گفت: “این آمار‌ها بیشتر از طریق مطالعات شیوع‌شناسی به دست می‌آید و آمارهای دقیقی برای سنجش میزان اعتیاد نیست. این مطالعات بُعد مصرف، تمایل، زمینه، دسترسی و مانند آن را می‌سنجد و مجموع این‌ها را به عنوان فاکتور خطرپذیری اعلام می‌کند. این آمار‌ها با فرض دقیق بودن، برای سنجش اعتیاد نیستند، بلکه برای سنجش خطرپذیری است.” سخن نماینده آموزش و پرورش در این میزگرد دقیق‌تر بود. از روی شواهدی مانند آمار والدین معتاد نمی‌توان به طور قطع گفت که چند درصد دانش آموزان معتاد هستند.
رکورد غیر دقیق‌ترین اظهار نظر هم متعلق محمداسماعیل افشار عضو هیات‌مدیره جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات است که در خطبه پیش از نماز جمعه این هفته تهران با استناد به سخنان دبیر یکی از دبیرستان‌های کشور گفت: “این دبیر عنوان می‌کرد که در کلاس درس مشاهده کردم دانش‌آموزان از زیر میز موادی را رد و بدل می‌کنند، بنابراین یک روز با همراهی مدیر مدرسه، کشوهای دانش‌آموزان را بررسی کردیم که تعداد سیگار به دست آمد و حتی سر برخی از سیگار‌ها کنده شده و داخل آن حشیش جاسازی شده بود.” این گونه اظهار نظر‌ها پایه علمی ندارد ضمن اینکه فاقد جنبه آموزشی است.
این اشکال به آموزش و پرورش وارد است که در تهیه آمار آسیب‌های اجتماعی کوتاهی کرده و زمینه را برای حدس و گمان آماده می‌کند. ظاهرا آموزش و پرورش خطر را پذیرفته اما نه درهای وزارتخانه را به روی محققان می‌گشاید و نه برنامه‌ای جامع و علمی برای برخورد با این پدیده دارد.
مدیرکل آموزش وپرورش شهر تهران از اختصاص سالانه یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان بودجه برای پیشگیری از اعتیاد در مدارس تهران خبرداد. حصور ۳۶۰ مدرس روان‌شناسی جهت پیشگیری از اعتیاد در مدارس از جمله برنامه‌های این اداره کل است. اسفندیار چهاربند گفت: “آموزش والدین و کارمندان آموزش و پرورش و برگزاری جشنواره جوان سالم دو برنامه درجهت پیشگیری از اعتیاد است.” در شهر تهران ۱۷۰۰ مدرسه متوسطه دوره اول و دوره دوم دایر است که در ۳۸۰ مدرسه فعالیت‌های پیشگیرانه از اعتیاد انجام می‌شود. به گفته آقای چهاربند این مدارس عمدتا در محلات آسیب پذیر واقع شده‌اند.
پدیده مصرف الکل، دخانیات و مواد مخدر در بین نوجوانان همه کشور‌ها وجود دارد. در کشورهای توسعه یافته آمار آسیب‌های اجتماعی در مدارس سالانه از سوی مراکز تحقیقاتی تهیه و توسط مراجع ذیربط رسما اعلام می‌شود و دعوایی هم بر سر کم و زیاد بودن آمار صورت نمی‌گیرد. به عنوان مثال در آماری که توسط دانشگاه می‌شیگان امریکا تهیه و توسط موسسه ملی سوء مصرف مواد مخدر این کشور منتشر شده، درصد مصرف الکل، سیگار، ماری جوانا و… در مدارس در سال ۲۰۱۴ اعلام شده است.
مطابق این پژوهش در سال گذشته میلادی، ۱ممیز۴ درصد دانش آموزان کلاس هشتم و ۳ ممیز ۲ درصد دانش آموزان کلاس دهم و ۶ ممیز ۷ درصد دانش اموزان کلاس ۱۱ و ۱۲، روزانه سیگار مصرف کرده‌اند. هر چند مصرف سیگار نسبت به سالهای قبل کاهش داشته اما روش‌های دیگر مصرف تنباکو در میان دانش آموزان در حال افزایش بوده است. مصرف قلیان در میان دانش آموزان کلاس ۱۲ به ۲۲ ممیز ۹ درصد رسیده است. در سال گذشته ۹ درصد دانش آموزان کلاس هشتم و ۲۳ ممیز ۵درصد دانش آموزان کلاس دهم و ۳۷ ممیز ۵ درصد دانش آموزان کلاس ۱۲ گفته‌اند که در یک ماه گذشته مشروب الکلی مصرف کرده‌اند. ۶ ممیز ۵درصد دانش آموزان کلاس ۸ و ۱۶ ممیز ۵ درصد دانش آموزان کلاس ۱۰ و ۲۱ ممیز ۲ درصد دانش آموزان کلاس ۱۲ گفته‌اند که در ماه های گذشته ماری جوانا مصرف کرده اند.