پانصد پناهجوی ایرانی بر اثر زلزله پر قدرت روز یکشنبه استان وان در جنوب شرق ترکیه آواره شده‌اند و اجازه خروج قانونی از این منطقه خطرناک و انتقال به مکان امن را ندارند؛ آنها در مصاحبه با روز می‌گویند تا صدور برگه قانونی خروج از سوی پلیس در این شهر: “زندانی شده‌اند”.
رضا معینی، مسئول ایران، افغانستان و تاجیکستان سازمان گزارشگران بدون مرز در مصاحبه با روز یادآوری می‌کند که این سازمان از طریق ارتباطات بین المللی خود با کمیسیاریای عالی پناهندگان در وان تماس گرفته و خواسته است هر چه سریع‌تر اجازه خروج قانونی و انتقال پناهجویان ایرانی به مناطق امن تر را صادر کند.
با این حال بهروز صمدبیگی، خبرنگار روز که در حال حاضر در ترکیه به سر می بردمی‌گوید: “پناهندگان شهر وان بدون برگه اجازه خروج، حق ندارند شهرهای استان وان را ترک کنند، در شرایط فعلی هم امکان صدور چنین برگه‌ای برای پناهجویان فراهم نیست. تا کنون هیچ کس نتوانسته است اجازه خروج بگیرد. نگرانی‌هایی که طی دو روز گذشته، به ویژه بعد از وقوع چندین پس لرزه به وجود آمده، باعث شده تعدادی از پناهجویان به صورت غیر قانونی از شهر خارج شوند.”
مهدی تاجیک، دیگر روزنامه نگار ساکن ترکیه اما با اشاره احتمال انتقال پناهجویان ایرانی به سایر شهرهای این کشور نسبت به روزهای بعد از انتقال هم خوش بینی نیست: “این اتفاق مثبت است و دستکم در آن شهر‌ها احتمالا با محرومیت کمتری روبرو خواهند شد ولی نگرانی از طولانی شدن پروسه رسیدگی به پرونده‌هایشان بیشتر می‌شود.”
در خیابان‌ها می‌خوابیم
عصر روز یکشنبه، یکم آبان ماه، زمین لرزه‌ای به شدت هفت و دو دهم درجه در مقیاس ریش‌تر استان وان در جنوب شرق ترکیه را لرزاند. به استناد اعلام‌های رسمی دولتی تاکنون کشته شدن ۲۳۹ نفر در این زمین لرزه تایید شده و شمار زخمی ها به ۱۳۰۰ تن رسیده و احتمالا تعداد دیگری نیز که نزدیک به ۷۰۰ نفر تخمین زده می‌شوند زیر آوار مانده‌اند.
مصطفی اِردیک، رییس مرکز لرزه نگاری “کاندیلی” در استانبول، در یک کنفرانس خبری در مورد تعداد کشته شدگان، گفته است قربانیان این زمین‌لرزه را می‌توان “۵۰۰ تا هزار تن” تخمین زد.
معاون نخست وزیر ترکیه گفته است در نتیجه این زمین لرزه بیشترین خسارت به خانه‌های روستاهای نزدیک به شهر وان وارد شده که نسبت به ساختمان‌های شهری، مقاومت کمتری دارد.
گزارش‌ها و تصاویر خبری حاکیست علاوه بر خانه‌هایی که ویران شده، شماری از منازل و ساختمان‌های منطقه دچار خسارت شده و ده‌ها هزار تن از شهروندان این مناطق با وجود سرمای شدیدی که از چند روز قبل شدت گرفته، شب را در هوای آزاد، در خیابان‌ها و معابر عمومی گذرانده اند.
اما این تنها نتیجه زمین لرزه پر قدرت روز یکشنبه استان مرزی وان واقع در جنوب شرق ترکیه نیست؛ در این میان چند هزار پناهجوی کشورهای مختلف از جمله حدود ۵۰۰ پناهجوی ایرانی یکی از دشوار‌ترین روزهای دوران پناهجویی خود را سپری می‌کنند.
بهروز صمدبیگی می‌گوید با اینکه هیچ خبری مبنی بر خسارات جانی پناهجویان ایرانی گزارش نشده، اما عمده‌ترین مشکل آنها پس از وقوع زلزله در شهر وان، نداشتن اجازه خروج رسمی از این شهر است.
شلر شبلی، فعال مدنی کرد و دیگر پناهجوی ایرانی که همراه با همسرش چند سالیست در این شهر منتظر اخذ پناهندگی از کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد است، اینگونه وضعیت پناهجویان را توصیف می‌کند: “الان دو روز است که در کوچه و خیابان می‌خوابیم. اگر یک لحظه تعلل کرده بودیم، زیر آوار می‌ماندیم. آذوقه‌ای برای خوردن نداریم، حتی پتو برای خوابیدن و لباس کافی برای پوشیدن. مسئولان ترکیه هم پاسخ گوی شرایط ما نیستند.”
خانم شبلی می‌افزاید: “امروز دوشنبه حدود پنج هزار پناهنده از کشورهای مختلف به پلیس مراجعه کردیم که حداقل اجازه خروج به ما بدهند. ما در وان زندانی شده‌ایم اما آنها هیچ پاسخ مشخصی نمی‌دهند. حتی به تامین نیاز‌های اولیه ما هم توجه نمی‌شود. شهروندان ترکیه‌ای دسته دسته شهر را ترک می‌کنند واگر اینطور پیش برود تنها پناهندگان در شهر می‌مانند. به شدت دچار شوک شده‌ایم و نگران سرنوشتمان هستیم.”
تبعید در تبعید
به گفته کار‌شناسان موج مهاجرت قانونی و غیرقانونی ایرانیان از کشور در دو سال گذشته از پر شمارترین مهاجرت های پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ است. شمار زیادی از شهروندان عادی، روزنامه نگاران، فعالان سیاسی و مدنی در طول دو سال گذشته به کشورهایی نظیر ترکیه، آذربایجان، مالزی و عراق سرازیر شده‌اند.
خبرنگار روز در وان ترکیه در مورد آمار پناهجویان ایرانی در شهرستان وان ترکیه می‌گوید: “نمایندگی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در استان وان معمولا آمار مشخصی از پناهجویان بر اساس تابعیت آنها اعلام نمی‌کنند، اما این شهر به عنوان یکی از قطب‌های پناهجو پذیری در ترکیه به شمار می‌آید. به دلیل هم مرز بودن وان با ایران تعداد چشمگیری از افرادی که به صورت غیرقانونی وارد ترکیه می‌شوند، به محض ورود در این شهر مستقر می شوند و خود را به نمایندگی‌های سازمان ملل معرفی می‌کنند.”
به گفته همکار ما تعداد قابل توجهی از پناهجویان ایرانی که در میان آنها پناهجویان سیاسی، اجتماعی و عقیدتی دیده می‌شود، در شهر وان مستقر هستند. بر اساس گزارش‌های غیر رسمی بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ شهروند ایرانی به عنوان پناهجو در این شهر زندگی می‌کنند.
طبق قوانین نمایندگی کمیسیاریای عالی پناهندگان در استان وان و همچنین قوانین دولت ترکیه پناهندگان بدون برگه اجازه خروج، حق ندارند شهرهای این استان را ترک کنند.
بر اساس گزارش‌ها در شرایط فعلی هم امکان صدور چنین برگه‌ای برای پناهجویان فراهم نیست. اما رضا قاضی نوری، فعال و پناهجوی ایرانی ساکن وان به روز می‌گوید: “پلیس به صورت غیر رسمی به پناهجویان مراجعه کننده گفته است که در حال حاضر امکان صدور برگه قانونی خروج وجود ندارد، ولی شما می‌توانید تا ۱۰ روز از شهر خارج شوید. بچه‌ها امنیت روانی ندارند. یک عده تصمیم گرفتند شهر را ترک کنند، عده‌ای دیگر هم به علت عدم بضاعت مالی از عهده هزینه خروج برنیامده و همچنان در این شرایط سخت مانده‌اند.”
در همین حال رضا معینی از گزارشگران بدون مرز از تلاشهای این سازمان مدافع حقوق فعالان رسانه‌ای می‌گوید: “ما تاکید کردیم که اجبار به ماندن پناهجویان در محل حادثه، به نوعی تبعید در تبعید محسوب می‌شود و باید هر چه زودتر راه حلی برای این مشکل پیدا کرد. مسولان کمیسیاریای پناهندگان قول مساعد داده اند که در روزهای آینده شرایط خروج را فراهم بیاورند. بر اساس گزارش‌هایی که به دست ما رسیده، ساختمان پلیس شهر وان تخریب شده و علت تاخیر در صدور برگه‌های خروج هم به علت بی‌نظمی عمومی حاصل از وقوع زلزله است”.
بعضی دیگر معتقدند حتی در صورت انتقال پناهجویان به سایر مناطق، آنها با مشکلات دیگری روبرو می‌شوند.
مهدی تاجیک، توضیح می‌دهد: “رسیدگی به پرونده پناهجویان در شهر وان بسیار کند‌تر از سایر شهرهای پناهنده پذیر ترکیه انجام می‌شود. بنابراین در نگاه اول شاید اعزام آنها به شهری دیگر را باید به فال نیک گرفت اما مساله اصلی تبعاتی است که تراکم پناهجویان در شهرهای دیگر ایجاد می‌کند. با توجه به زلزله وان احتمال دارد که دفتر پناهندگی سازمان ملل در این شهر برای ارسال پرونده پناهجویان به سایر شهر‌ها کند‌تر از همیشه عمل کند. علاوه بر این در شهرهای دیگر هم به دلیل همین تراکم، بعید نیست که رسیدگی به پرونده‌ها با تاخیر بیشتری انجام شود.”
امداد رسانی نمی‌شود
اما آیا برگه‌های خروج تنها مشکل پناهجویان ساکن استان زلزله زده جنوب ترکیه است؟ بهروز صمد بیگی می گوید: “عدم تسلط به زبان ترکی مانعی دیگر برای ارتباط پناهجویان با رسانه‌ها و یا حتی مراکز امدادرسانی شده است. اضافه بر این ساختمان پلیس ویژه اتباع بیگانه تخریب شده و در شرایط فعلی کسی پاسخگوی نیاز پناهجویان نیست. نیروهای پلیس هم در حال امدادرسانی عمومی هستند و در این راستا نیز نتوانسته اند کمک چندانی به پناهجویان ایرانی بکنند.”
شلر شبلی، پناهجوی ساکن وان هم می‌گوید: “در بین پناهندگان ایرانی کودکان و نوزادانی هستند که نیاز شدید به خوراک دارند، به شیر و لوازم بهداشتی. در این دو روز با بیسکویت سر کرده‌ایم. یو ان می‌گوید به زودی کمک‌های بین المللی برای پناهجویان توزیع می‌شود. ما تاکنون هیچ کمکی دریافت نکرده‌ایم. در این شرایط هر آن احتمال دارد قربانی پس لرزه شویم.”
اما به گفته آقای تاجیک: “سازمان گزارشگران بدون مرز تاکنون به طور مستمر اوضاع پناهجویان در وان را رصد کرده و در صدد چاره اندیشی است. آقای رضا معینی مسوول بخش فارسی سازمان گزارشگران بدون مرز بیشترین پیگیری ها را برای اعزام پناهجویان به شهرهای دیگر انجام داده و علیرغم مانع تراشی های پلیس محلی درباره خروج پناهجویان توانسته است موافقت دفتر پناهندگان شهر آنکارا برای پذیرش پناهجویان وان را جلب کند.”
او می افزاید: “مطمئنا بسیاری از پناهجویان برای اعزام به شهرهای دیگر ترکیه در این شرایط بحران زده احتیاج به مساعدت مالی و حمایت های اداری و حقوقی دارند و انتظارشان از سازمان های حقوق بشری هم در این زمینه ها تعریف می شود.”
مردم ترسیده و شوک زده هستند، دربهت فرو رفته‌اند. یک حالت غیر عادی بر این شهر ۳۸۰ هزار نفری ترکیه حاکم است. صلیب سرخ ترکیه توزیع چادر، رو انداز و غذا را در این استان آغاز کرده است.
در حالی که خبرگزاری رویترز از خودداری دولت ترکیه از پذیرفتن کمک‌های بین المللی به حادثه دیدگان گزارش داده است مقامات ایرانی اعلام کرده‌اند به منظور کمک به زلزله زدگان، گروه‌هایی امدادرسانی را به ترکیه اعزام کرده‌اند؛ خبری که دولت ترکیه هنوز آن را تائید نکرده است.
