نگاهی به کتاب رازهای عاشقانه مشروطیت
ادبیات و اندیشه مشروطیت
علی اصغر حقدار
اشاره- در آستانه یکصد و ششمین سالگرد جنبش مشروطیت ایران قرار داریم؛ جنبشی مدرن و گشاینده نهادها و عملی کردن اندیشه‌های مدرن در ایران زمین. به همین مناسبت در این مجموعه نوشته‌ها، بخشی از ادبیات و اندیشه‌هایی را که در راستای مشروطیت است برای علاقه‌مندان معرفی می‌کنم.
زهرا عرب پور در کارنامه نوشتاری‌اش تاکنون سه اثر ادبی و یک تحقیق تاریخی را به چاپ رسانده است:
۱) جایم اینجا نبود، تهران، انتشارات لیوسا، ۱۳۸۶.
۲) زنان عصیانگر، تهران، انتشارات درسا، ۱۳۸۶.
۳) رازهای عاشقانه مشروطیت، تهران، انتشارات شهاب، ۱۳۸۶.
۴) تحقیق رساله “بستان الحق-کتاب مملکتداری” -شیخ ابراهیم زنجانی، تهران، نشر چشمه، ۱۳۸۹.
کتاب‌های “آخرین فرصت” (۱۳۸۷)، “سفر در مدار صفر-رمان تاریخی” (۱۳۸۷)، “اینجا زن منم-روایتی از زندگی فروغ فرخزاد” (۱۳۸۸) در ادبیات مدرنیستی و کتاب “معایب الرجال و تأدیب النسوان” (۱۳۸۷) در تصحیح متون تاریخی، از آثار و تألیفات زهرا عرب‌پور هستند که در توقیف اندیشه و ادبیات اداره کتاب وزارت ارشاد گرفتار شده‌اند. زهرا عرب پور که چندی است به واسطه افزایش خفقان و سانسور در مهاجرت نابهنگام و تحمیلی بسر می‌برد، در حال نگارش رمان تاریخی در زمینه تحولات سیاسی و تغییرات فرهنگی ایران معاصر است.
انقلاب مشروطیت ایران، جنبشی است که از تغییرات در ساختار سیاسی کشور شروع شد و با تحولاتی که در اقتصاد و فرهنگ به وجود آورد، دوران تازه‌ای را در تاریخ ایران‌زمین به خود اختصاص داد؛ مشروطیت با ادبیات خاص خود، پیش از استقرار اولین پارلمان در ایران و تدوین نخستین قانون اساسی عرفی، با گزارشاتی که اولین کاروان فرنگ‌رفتگان در نوشته‌های خویش ثبت کرده بودند، به فرهنگ و ادب ایرانی راه پیدا کرد. در تثبیت فرهنگ و ادب مدرنیته، اولین نمایشنامه‌ها با مضامین اجتماعی و اخلاقی نوشته شدند؛ نخستین داستانهای کوتاه در سبکهای مختلف به تألیف درآمدند؛ ادبیات منظوم تن به دگرگونی پایه‌ای داد و سبک و محتوای قدمایی به مسلخ نقد سپرده شده و شعر نو به وجود آمد. در یکصد سال گذشته فرهنگ مشروطیت که در حقیقت حامل فرهنگ و ادبیات مدرنیته است، گسترش قابل توجهی کرده است؛ دهه‌هایی بعد از استقرار نظام سیاسی مشروطه، شعر نو در صدر ادبیات منظوم ایرانی نشست. رمان ایرانی پدیدار شد و توابعی از فرهنگ مدرن در تئاتر- سینما و موسیقی به منصه ظهور رسیدند. میرزا فتحعلی آخوندزاده می‌نویسد: “روز گلستان و زینت المجالس گذشته است. امروز این قبیل تصنیفات به کار ملت نمی‌آید. امروز تصنیفی که متضمن فواید ملت و مرغوب طبایع خوانندگانست، فن دراما و رومان ست. رومان نیز قسمی از شعبه فن دراماست که تعریفش محتاج به شرح مطول ست.” (از نامه میرزا فتحعلی آخوندزاده میرزا علی آقا در تاریخ ۲۸ اییون ۱۸۷۱: مجموعه آثار، ص۳۴۶)
با این حال، مشروطیت از همان اوان استقرار در جامعه ایرانی، خود تبدیل به موضوع نوشته‌ها و هنرهای تجسمی شد و مفهوم “مشروطیت در هنر و ادبیات” شکل گرفت. در زمینه ادبیات داستانی، در کنار بعضی از رمان‌ها و داستانهای کوتاه که نیم نگاهی به دوران مشروطیت داشتند، نخستین رمان مرتبط با انقلاب مشروطیت را شهرنوش پارسی‌پور در “طوبی و معنای شب”، ارائه کرد و حکایت مشروطه را به موضوع داستانی تبدیل کرد. در سالهای اخیر باز مشروطیت و مفاهیم و مضامین آن، به موضوع اشعار و داستانهای ایرانی تبدیل و در زمینه ادبیات داستانی دو کتاب با محوریت مشروطیت انتشار یافته است.
“عشق در سالهای مشروطه” از مهناز سید جواد جواهری و “رازهای عاشقانه مشروطیت” اثر زهرا عرب‌پور، دو داستان بلندی هستند که در سالهای گذشته منتشر شده‌اند؛ عرب‌پور روایت خود را حول محور یکی از خاندانهای سر‌شناس مشروطه‌خواه- حاج امین الضرب- بازسازی می‌کند؛ زمان روایت عرب‌پور، از ماجرای ورود سید جمال الدین اسدآبادی به ایران و ظهور پدیده میرزا رضا کرمانی شروع و به تشکیل اولین پارلمان در ایران و اعاده مشروطیت ختم می‌شود؛ پیش‌زمینه‌های کشیده شدن میرزا رضا به مریدی اسدآبادی و عاقبت او در ترور ناصرالدین شاه، که عرب‌پور با مراجعه به متون تاریخی، مستندات آن را به سبک داستانی بازخوانی می‌کند. کشته شدن ناصرالدین شاه، حاکمیت قاجاریه را از حالت صلب و بسته آن خارج ساخت و با حکومت مظفرالدین شاه، راه برای جنبش مشروطیت و تحول در نظام سیاسی ایران فراهم شد.
فصل اول داستان عرب‌پور از این موقعیت اجتماعی میرزا رضا کرمانی شروع می‌شود و همراه با وقایع تاریخ و رفته رفته با ادغام رویدادهای عشقی، خواننده را به جریانات تحصن مشروطه‌خواهان در شاه عبدالعظیم و بست نشینی در سفارت بریتانیا و دوران صدور فرمان مشروطیت و افتتاح اولین پارلمان ایران می‌کشاند. بهتر است که در کنار سخن از سبک داستان سرائی عرب‌پور، منابع تاریخی او را هم در نظر داشته باشیم که چگونه عرب‌پور برای مستند کردن داستانش و درهم آمیختگی واقعیت تاریخی با مفاهیم ادبی، از آن‌ها استفاده برده است؛ دوره‌ای که داستان “رازهای عاشقانه مشروطیت” اتفاق افتاده و روایت شده‌اند، از نظر زمانی نزدیک به بیست سال از تاریخ پیش زمینه‌ها و استقرار مشروطیت در ایران را دربرمی‌گیرد. منابع تاریخی که از جریانات این دوره از ترور ناصرالدین شاه تا گشایش پارلمان، نوشته شده‌اند و عرب‌پور در پردازش رمانش از آن‌ها بهره گرفته عبارتند از منابع درجه اول و اسناد معتبر تاریخی نظیر: تاریخ بی‌دورغ در وقایع کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار. خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین‌الدوله. خاطرات و اسناد ظهیرالدوله. انقلاب مشروطیت ایران. تاریخ انقلاب ایران. تاریخ بیداری ایرانیان. مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. پنجاه سال تاریخ ناصری. خاطرات حاج سیاح. حیات یحیی. ایران امروز ۱۹۰۶ ـ ۱۹۰۷. واقعات اتفاقیه در روزگار. روزنامة اخبار مشروطیت و انقلاب ایران.
از دیگر مسائلی که داستان عرب‌پور را در ردیف رمانهای تاریخی قرار می‌دهد، ماجرای ترور اتابک و به توپ بسته شدن پارلمان و سرانجام اعاده مشروطیت، جای گرفته‌اند که همه بر اساس شواهد تاریخی، این داستان را جزو سبکهای رئالیستی با مایه‌های رومانتیک قرار می‌دهند؛ عرب‌پور در این زمینه هم نوشته خود را مستند بر منابع تاریخی کرده است؛ برای اطلاع از جریان بازگشت اتابک به ایران و تشکیل کابینه تا ترورش در فضای مجلس شورای ملی می‌توان ردپای این منابع را در داستان “رازهای عاشقانه مشروطیت” دید: روزنامة تمدن؛ قتل اتابک و شانزده مقالة تحقیقی دیگر؛ یادداشتهای تاریخی مستشارالدوله؛ روزنامة انجمن، شمارة ۱۲۸؛ سرگذشت شخصی حیدرخان عمواوغلی؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران؛ شرح زندگانی من؛ رهبران مشروطه؛ سیاستگران دورة قاجار؛ بمباران مجلس شورای ملی در سال ۱۳۲۶ هجری.
بر پایه این منابع، امین الضرب به روایت عرب‌پور در گیرودار تجارت و ارتباطات سیاسی برای استقرار مشروطیت، گرفتار ماجرایی عشقی با یکی از کلفتهای خانه‌اش می‌شود؛ ماجرای عشقی امین الضرب و غزال، هم از نظر معیارهای اجتماعی دوران قاجاریه ساختارشکنانه است و هم از نظر شخصیت سیاسی امین الضرب، غیر متعارف است. امین الضرب از یک سو داماد دربار است و زنش یکی از نوادگان فتحعلی شاه و از سوی دیگر در اقتصاد ایران دارای اسم و رسمی است؛ بنابراین علاقه او به کلفت خانه، در هاله‌ای از نگاه‌ها و خواسته‌های رازورانه فرو می‌رود. غزال کلفتی است که از طبقه فرو دست و روستایی ایران دوره قاجار برای خدمتکاری به اندرون امین الضرب راه یافته و پیش از اینکه زنش به ارتباط معمولی و آغازین آنان مشکوک شود، در تدارکات صاحب خانه قرار دارد و بعد از مراقبت‌هایی به آشپزخانه تبعید می‌شود. در این بین با اینکه رمان آکنده از ایده‌های فمینیستی است، اما از مکرهای زنانه‌ای که در جامعه و خانه مردسالار ایرانی رواج دارند، خالی نیست و نویسنده با مهارت نشان می‌دهد که در فرودستی زنان، اقتدار مردانه از طرف خود زنان بر یکدیگر اعمال می‌شوند. از طرفی این رمان فرا‌تر از بازخوانی رویدادهای سیاسی و رخدادهای عاطفی، آداب و رسوم اخلاقی و جنسی جامعه سنتی و طبقاتی ایران عصر قاجار به چالش می‌کشد و با طرح دومین ماجرای عشقی که میان درشکچی پسر امین الضرب که از طبقه محروم جامعه است با دختری از طبقات بالای اشرافی، پدیده و مفهوم عشق را فرا‌تر از اخلاقیات عرفی و رسومات اجتماعی می‌برد.
رمان “رازهای عاشقانه مشروطیت” دومین اثر زهرا عرب‌پور است که با نثری روان و قابل فهم، ماجراهای عاشقانه را توأم با رویدادهای سیاسی عصر مشروطیت در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد؛ از عرب‌پور پیش از این داستان بلند “جایم اینجا نبود” توسط انتشارات لیوسا منتشر شده و به تازگی رمان “زنان عصیانگر” توسط نشر درسا به بازار آمده است؛ اگر سه رمان عرب‌پور را به ترتیب تاریخ نگارش آن‌ها در نظر بگیریم، یک خط سیر تعالی و پختگی و دریافت گوهر رمان نویسی را در آن‌ها به طور بارز و مشخص می‌بینیم، که از واقعیت زندگی و ایده‌های نویسنده- هر کدام با استفاده از سبکی در رمان‌نویسی- نشأت گرفته است. دغدغه عرب‌پور در داستان‌هایش، درونمایه‌ای از ایده‌های تساوی طلبانه برای زنان و محرومیتی است که آنان در جامعه و خانواده و با تبعیضات اخلاقی و حقوقی از وجود آن‌ها رنج می‌برند. عرب‌پور سعی کرده است که در سه داستان بلند و رمان خود، بخشهایی از نابرابریهای اجتماعی زنان را در اجتماع به تصویر بکشد و با آشنایی زدایی از مفهوم و پدیده عشق، آن را به موضوعی عینی، زمینی، جدی و نیازی واقعی در نوشته‌هایش تبدیل می‌کند. در رمان “رازهای عاشقانه مشروطیت” اغلاط بسیاری راه یافته و در چندین موضوع، نشانی از اعمال ممیزی و سانسور، بخشهایی از سیر روایت عاشقانه را دچار وقفه و خواننده را با سردرگمی مواجه می‌سازد. اکنون که متن ویراسته و بازبینی شده “رازهای عاشقانه مشروطیت” زهرا عرب‌پور نیز به کتاب‌های توقیف شده این نویسنده در وزارت ارشاد اسلامی پیوسته است.