پیوند‌های موسیقایی ایران و هند

نویسنده
احمد باطبی

batebi.jpg

دست‌کم چندین دهه از تلاش سیستماتیک برای شناساندن موسیقی بخشی از کشورهای شرقی در اروپا می‌گذرد. ‏نتیجه لااقل آن است که تصوری عمومی از موسیقی هند، چین، ترکیه و کشورهای عربی پدید آمده است. پشتیبانی ‏دولتی در این کشورها از بابت روانه‌کردن تکنوازان و گروه‌های موسیقی به دنیای غرب و همچنین آزادی ‏فعالیت‌های موسیقی در آن کشورها شاید از مهم‌ترین دلایل باشد.‏

اما جایگاه موسیقی دستگاهی و محلی ایرانی در این بین بسیار ناچیزتر است؛ هرچند خود این هنر به لحاظ ‏پیشینه‌ی تاریخی و محتوا، کمبودی در برابر موسیقی دیگر کشورهای آسیایی ندارد.‏

اکنون کنسرت‌های جدی موسیقی ایرانی در خارج، بیشتر به اجراهای سالیانه چند گروه خاص محدود شده و ‏شنوندگان کنسرت‌ها نیز در بیشتر موارد، ایرانیان مهاجر و از بین غیرایرانیان، افرادی هستند که یا دوستان و ‏بستگان ایرانی دارند و یا دانشجویان موسیقی و پژوهشگران این علم هستند. فضایی که نظر به موانع موجود برای ‏رشد موسیقی در ایران، شاید بایستی از آن راضی هم بود تا اندک اندک مخاطبان بیشتری از غیرایرانیان را جلب ‏کند و در نهایت آگاهی عمومی بیشتری برای دوستداران موسیقی در مغرب زمین از موسیقی ایرانی پدید آورد.‏

موسیقی هندی - برای نمونه - یکی از فرهنگ‌های موسیقایی مشرق زمین است که سالانه برنامه‌های مرتبی برای ‏ارائه آن سازماندهی می‌شود. نه‌تنها به عنوان هنری بومی، بلکه در ارتباط متقابل با موسیقی غرب و همچنین با ‏فرهنگ‌های نزدیک. در میان این همکاری‌ها و ارتباط در دهه‌های گذشته، می‌توان به پروژه‌های مشترک راوی ‏شانکار و یهودی منوهین اشاره کرد و در دوران اخیر به اجرا‌های گوناگون کیهان کلهر با نوازندگان هندی. ‏کنسرت‌هایی که خوشبختانه همچنان ادامه دارد و به‌نظر می‌رسد که می‌رود جای خود را دست‌کم در میان ‏دوستداران «موسیقی ملل» در دنیا باز کند.‏

هرچند از نقش زبان پارسی در هند و ارتباط‌های تاریخی این دو ملت کهن بارها صحبت شده، اما از پیوندهای ‏تاریخی موسیقی ایران و هند کمتر سخن به میان می‌آید. ‏

به تازگی اما لارنت آوبرت، استاد موسیقی ملل در سوییس، از نو اشاره‌های مستقیمی به این موضوع کرده است. ‏از اینکه چگونگی موسیقی کلاسیک هند از ایران تاثیر گرفت و اینکه از سویی دیگر، چگونه بیتل‌ها عامل ‏شناسایی موسیقی هند در جهان شدند.‏

لارنت آوبرت از سرپرستان موزه مردم‌نگاری ژنو و مدیر کارگاه موسیقی‌شناسی قومی (اتنوموزیکولوژی) است؛ ‏بنیادی که فعالیت‌هایش را به اشاعه موسیقی ملل اختصاص داده است.‏

آوبرت که بخشی از سخنان‌اش توسط خبرگزاری هندی-آسیاسی (آی.ای.ان.اس) منتشر شده، گفته است: “برای ‏سده‌ها، میراث‌های موسیقایی، مرزهای جغرافیایی را درنوردیده‌اند و کوچ‌های جهانی، روال عادی موسیقی را ‏برگشت ناپذیر کرده است.“‏

وی این سخنان را در شورای فرهنگی سوییس و در جمع گروهی از دانشجویان جامعه‌شناسی و موسیقی‌شناسی ‏دانشگاه جواهر لعل نهرو ایراد کرده است.‏

آوبرت معتقد است: “موسیقی کلاسیک هند از سده‌ی شانزدهم تحت تاثیر موسیقی ایرانی قرار گرفته؛ پس از آنکه ‏مغول‌ها از ایران به هندوستان رسیدند. پدید آمدن سیستم اسلامی در شمال هند، سبب شد نوازندگان، خواستار ‏پشتیبانی از دربار حاکمان تازه شوند. بسیاری از آنها که تبار بیگانه داشتند دارای پیوندهای محکم فرهنگی و ‏مذهبی با خارج از هندوستان بودند. قرن‌ها رابطه متقابل با فرمانروایانی با اصالت ایرانی موجب شد موسیقی ‏هندی تاثیرات عمیقی از دنیای اسلام و به‌ویژه ایران بزرگ بگیرد. این تاثیرات موجب پدید آمدن ژانرهای تازه ‏مانند «غزل» و شاخه‌های کوچکتری مانند «ترانه» شد.“‏

آوبرت این تاثیر و دگرگونی موسیقایی را به گونه‌ای مشابه در فرهنگ موسیقیایی آمریکا نیز می‌بیند: “موسیقی ‏آمریکایی هم دوره‌ی تاثیرگیری مشابهی را در سده‌های شانزدهم و نوزدهم میلادی از سر گذارنده است؛ زمانی که ‏بردگان از آفریقا برای کار در مزارع پنبه و توتون به این سرزمین تازه آورده شدند.“‏

پروفسور لارنت آوبرت که نویسنده‌ی کتابی درباره چالش‌های تازه علم موسیقی‌شناسی قومی در عصر جهانی ‏است، در ادامه می‌افزاید: “در آغاز امر، فرهنگ بردگان دچار ممنوعیت شد اما به مرور، آنها در انزوا به نواختن ‏موسیقی خودشان پرداختند و موسیقی تازه‌ای پدید آوردند. این موسیقی، ترکیبی از یادگارهای آفریقایی آنها با ‏سازها، صداها و تاثیر مردمانی بود که با آنها تماس داشتند. نتیجه‌ی این روند، غلیان ژانر تازه‌ای در موسیقی بود؛ ‏مانند پدید آمدن بلوز و جاز در ایالات متحده، موسیقی رِگه در جاماییکا، سالسا در کوبا و پورتو ریکو در زمانی ‏که سامبا محبوبیت فراوانی در برزیل پیدا کرده بود.“‏

‎ ‎پروفسور لارنت آوبرت در جریان نشست در شورای فرهنگی سوییس مطلبی نیز درباره آلن دانیلو ایراد کرد؛ ‏موسیقی‌شناسی که پژوهش‌های گسترده‌ای درباره‌ی موسیقی شرق از جمله ایران انجام داده است.‏