رسانه ♦ چهار فصل

نویسنده

هفدهم مه (جمعه سوم خرداد)، روز جهانی ارتباطات راه دور و جامعه اطلاعاتی است، روزی که بهانه ‏مناسبی برای پژوهشگران است تا شاخص های ارتباطاتی و وضعیت ارتباطات در کشورهای مختلف را ‏مورد بررسی قرار دهند، به همین مناسبت نگاهی گذرا به وضعیت ارتباطات در ایران انداخته ایم…‏

rasane707_1.jpg

به بهانه روز جهانی ارتباطات‏

‎ ‎نگاهی به شاخص های ارتباطات در ایران‎ ‎


‎ ‎زیرساخت های ارتباطات در ایران‎ ‎

بودجه تخصیص یافته برای پژوهش در زمینه ارتباطات و توسعه شبکه های ارتباطاتی و رسانه ها در لایحه ‏بودجه سال 1387 دولت احمدی نژاد در مجموع کمتر از ده درصد بودجه کل کشور است این درحالی است ‏که بخش عمده ای از این بودجه به صدا و سیما اختصاص یافته است که از طریق جذب آگهی های بازرگانی ‏اغلب هزینه های جاری خود را تامین می کند.‏

از آنجا که بودجه تحقیقاتی ویژه ای در لایحه فوق برای معدود مراکز دولتی تحقیقات رسانه ای کشور در نظر ‏گرفته نشده و بخشی از بودجه سالیانه مصوب دستگاه های ذیربط به این مراکز ( مرکز تحقیقات صدا و سیما، ‏مرکز مطالعات رسانه ها و…) اختصاص می یابد، می توان پیش بینی کرد که این میزان کمتر از شش درصد ‏خواهد بود.‏

ایران از نظر توسعه شاخص های ارتباطی در جهان در مقایسه با اغلب کشورهای همسایه جنوبی از وضعیت ‏بدتری برخوردار است و از نظر آزادی رسانه ها از آخر در رتبه های نخست بدترین کشورها محسوب شده ‏است.‏

‎ ‎دولت الکترونیک‎ ‎

لایحه دولت الکترونیک که در دور دوم ریاست جمهوری خاتمی آماده شد، چند سالی است در همان دفتر خاک ‏می خورد و همچون بسیاری از لایحه ها و طرح های مرتبط با ارتباطات در صف بررسی چند ساله قرار ‏گرفته است.‏

ایران در زمینه بهره گیری از دولت الکترونیک در میان کشورهای جهان در سال 2006 در رتبه 108 بود ‏که در این زمینه از بسیاری از همسایگان خود و کشورهای آسیایی عقب مانده تر به شمار می رود.‏

زیرساخت های اینترنت و ارتباطات در کشور هنوز در مرحله بدوی است و امکان بهره وری همگانی از ‏خدمات اصلی ارتباطی مانند پرداخت مالیات، خرید و فروش آن لاین و یا مشارکت اجتماعی در مباحث ‏سیاسی و اجتماعی و تعامل دو سویه به وجود نیامده است.‏

rasane707_2.jpg

‎ ‎مخابرات‎ ‎

در حالی که ایران در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات در مقایسه با کشورهای درحال توسعه از وضعیت ‏مناسبی برخوردار نیست در زمینه توسعه خدمات پایه مخابراتی و ضریب نفوذ تلفن همراه از وضعیت بهتری ‏برخوردار است، آخرین آمار وزارت ارتباطات حاکی از ضریب نفوذ هشتاد درصدی تلفن همراه در کشور ‏است که شمار مشترکان آن را به بیش از 20 میلیون نفر رسانده است با این حال هنوز شمار خطوط تلفن ثابت ‏کشور رشد زیادی نکرده است و از هر دو ایرانی یک نفر به خط تلفن ثابت دسترسی دارد و هر چهار ایرانی ‏یک نفر به تلفن ثابت.‏

ایران در زمینه گسترش خط تلفن همراه در میان کشورهای جهان در رتبه 99 قرار داشته است که به نظر می ‏رسد با توجه به تقاضای بازار این رتبه به سرعت در حال بهبود است.‏

با این حال خدمات جانبی مخابراتی و سرویس های مرتبط همچنان در مراحل ابتدایی قرار دارند. استفاده از ‏اینترنت و شبکه های رادیویی و تلویزیونی برای موبایل به تازگی و به شکل بسیار محدودی آغاز شده است و ‏شرکت های خصوصی توان رقابت با شرکت های دولتی را در این زمینه ندارند.‏

‎ ‎رادیو‎ ‎

وجود ده شبکه سراسری رادیویی و دهها شبکه محلی رادیویی در ایران با وجود مخاطب محدود رادیو ( که ‏در آخرین نظرسنجی ها کمتر از پنج درصد بوده است) نشان از رشد رادیو در کشور است با این حال به دلیل ‏حکومتی بودن این رسانه و محدودیتهای مذهبی، سیاسی و فرهنگی که بر آن اعمال می شود از توان و ‏انگیزش لازم برای جذب مخاطبان گسترده بازمانده است.‏

ایران در زمینه کمیت شبکه های رادیویی از اغلب کشورهای همسایه خود وضعیت بهتری دارد ولی در ‏زمینه کیفیت و میزان استقلال و خصوصی سازی قابل مقایسه با کشورهایی چون افغانستان، پاکستان، امارات ‏و ترکیه که دهها شبکه خصوصی مستقل رادیویی در آنها مشغول فعالیت هستند، نیست.‏

براساس تفسیر به عمل آمده از قانون اساسی فعالیت شبکه های رادیویی و تلویزیونی خصوصی ممنوع اعلام ‏شده است.‏

rasane707_3.jpg

‎ ‎تلویزیون‎ ‎

هشت شبکه سراسری تلویزیونی در ایران به فعالیت مشغول هستند که همگی از نظر سیاست گزاری، ‏تدارکات و مدیریت تابع یک مرکز هستند.‏

مخاطبان تلویزیون در ایران بنا بر نظرسنجی اخیر مرکز تحقیقات صدا و سیما بالغ بر شصت درصد اعلام ‏شده اند، این میزان معمولا به عنوان میزان مخاطبان شبکه های تلویزیونی داخلی در نظر گرفته می شود، اما ‏بنا بر نظرسنجی های سال های گذشته مجموع بینندگان تلویزیون در ایران بیش از نود درصد بوده است.‏

ایران همچنین دهها شبکه محلی تلویزیونی نیز دارد که در ساعاتی از روز بر روی کانال اختصاصی به پخش ‏برنامه می پردازند و از این نظر از وضعیت ممتازی در برابر برخی از کشورهای همسایه برخوردار است ‏اما به دلیل فقدان شبکه های خصوصی و مستقل تقریبا از همه کشورهای همسایه خود وضعیت بدتری دارد.‏

rasane707_4.jpg

‎ ‎سینما‎ ‎

در حالی که گفته می شود رفتن به سینما از گروه عادات رسانه ای اغلب خانواده های ایرانی خارج شده است ‏اما آمارها حاکی از تولید بیش از پنجاه فیلم سینمایی بلند در سال در ایران است که از این نظر وضعیت بهتری ‏نسبت به بسیاری از کشورهای آسیایی و آفریقایی دارد. اما در اغلب موارد متوسط میزان فروش فیلم در ایران ‏در اکران سینمایی آن به زحمت تهیه کنندگان را به سود می رساند، تهیه کنندگان ایرانی نیز مانند اغلب رسانه ‏های دیگر محتاج حمایت دولتی هستند.‏

آخرین آمارهای موجود نشانگر آن است که هر خانواده ایرانی بطور متوسط در سال فقط سه بار به سینما می ‏رود که در مقایسه با ده سال پیش که این میزان چهار بار در سال بود، وضعیت سینما در ایران و دخالت های ‏آشکار که با دهها آیین نامه و بخشنامه نمود پیدا می کند وخیم تر شده است.‏

ورود غیرقانونی فیلم های در حال اکران یا در نوبت اکران به بازار زیرزمینی ویدئویی نیز بر وخامت ‏اوضاع سینمای ایران افزوده است، اما به نظر می رسد بیش از همه این وخامت ریشه در کیفیت و ساختار ‏دولتی داشتن سینما و رسانه نبودن آن به معنای واقعی داشته باشد.‏

تعداد سینماهای کشور و میزان صندلی های سینما نیز متناسب با جمعیت نیست، در حالی که این میزان در ‏شهرهای بزرگ ایران پیش از انقلاب 57 یک صندلی در برابر هر هفت هزار نفر بود میزان صندلی های ‏سینما در همین شهرها اکنون به یک صندلی در برابر هر بیست هزار نفر تقلیل یافته است.‏

‎ ‎ویدئو‎ ‎

در حالی که بازار دولتی ویدئو در ایران از همان ابتدا با بی اعتنایی مشتریان کساد بود، بازار زیرزمینی این ‏رسانه به موهبت سانسور و منع تفریحات دیگر از رونق بسیاری برخوردار است به گونه ای که حجم نقدینگی ‏آن حداقل دو برابر حجم سرمایه در گردش سینمای دولتی ایران برآورد می شود (حبیبی نیا، 1380، فیلم).‏

با ورود دستگاه های پخش دی وی دی به کشور روند رشد این بازار پر تحرک در کشور شتاب یافت، ورود ‏محصولات پورنوی ساخت داخل کشور و فیلم های اکران نشده یا در حال اکران ایرانی یکی دیگر از عوامل ‏رونق و گسترش چشمگیر این بازار در چند سال اخیر بوده است.‏

با این حال اغلب فیلم های ویدئویی که در این بازار به مشتریان عرضه می شوند فیلم های هالیوودی هستند که ‏برخی از آنها نیز زیرنویس فارسی دارند.‏

براساس برخی از برآوردهای محدود گفته می شود که هر خانواده شهر نشین ایرانی هفته ای حداقل سه ویدئو ‏غیرمجاز کرایه می کند.‏

rasane707_5.jpg

‎ ‎اینترنت‎ ‎

با اینکه ایران از نظر ضریب نفوذ اینترنت در بین کشورهای جهان رتبه بالایی دارد اما سرعت گسترش ‏اینترنت در این کشور بیش از آنکه به تسهیلات و سیاست های دولتی ربط داشته باشد به تقاضای مخاطبان ‏برای بهره وری از رسانه تازه ای برای دستیابی به اطلاعات، سرگرمی و ارتباطات فردی و اجتماعی مرتبط ‏می شود.‏

میزان کاربران اینترنت در ایران نزدیک به نوزده میلیون نفر اعلام شده است که گفته می شود این میزان به ‏زودی به مرز بیست میلیون نفر خواهد رسید که با توجه به جمعیت جوان کشور هنوز می توان گفت از هر ‏سه جوان ایرانی تنها یک نفر به اینترنت دسترسی دارد. در همین حال گسترش اینترنت در شهرهای بزرگ ‏محدود مانده است و شهرهای متوسط و کوچک و یا روستاها در اغلب موارد از آن محروم مانده اند.‏

سرعت و کیفیت ارائه اینترنت در ایران یکی از بدترین ها در جهان است، در حالی که سرعت اینترنت در ‏اغلب کشورهای همسایه ایران بطور متوسط یک مگابیت در ثانیه است، سرعت معمول اینترنت در ایران ‏حداقل بیست برابر کمتر از آنها است.‏

فیلتر کردن میلیون ها سایت و وبلاگ نیز سبب شده است تا ایران در رقابتی تنگاتنگ با چین بدنام ترین کشور ‏جهان در زمینه سانسور اینترنت لقب بگیرد.‏

rasane707_6.jpg

‎ ‎روزنامه ها‎ ‎

شمار روزنامه های سراسری کشور بیش از بیست مورد ذکر شده است که در مجموع تیراژی در حدود یک ‏میلیون و صد هزار نسخه دارند، با این حال عمده این تیراژ روزانه مربوط به سه روزنامه دولتی همشهری، ‏ایران و جام جم است، روزنامه های حکومتی دیگر نظیر اطلاعات، کیهان، رسالت، جمهوری اسلامی و ‏خراسان بیشترین تیراژ را دارند.‏

سایر روزنامه های موجود نیز به نوعی به دستگاه حکومتی و رایانه های مستقیم دولتی وابسته هستند.‏

پایین بودن تیراژ روزنامه ها در کشوری که بیش از شصت درصد جمعیتش جوان با بیش از چهل درصد ‏تحصیلات دانشگاهی دارد نشانه اصلی از میزان سانسور و کنترل بر روزنامه ها است.‏

این در حالی است که عمر متوسط برخی از روزنامه هایی که به جناح غالب وابسته نیستند کمتر از شش ماه ‏بوده است، ایران در زمینه، دستگیری، ترور، سانسور و خفقان برای روزنامه نگاران و میزان توقیف ‏مطبوعات یکی از بدترین کشورهای جهان است.‏

‎ ‎چاپ و نشر‎ ‎

در حالی که به دلیل تشدید سانسور در حوزه نشر، میزان کتابهای منتشر شده در کشور به نسبت سالهای پیش ‏در پایین ترین سطح خود است، ناشران دولتی همچنان با چاپ کتابهای مذهبی، سیاسی و تاریخی به کار خود ‏ادامه می دهند.‏

با این که در سال گذشته آمار مشخصی از میزان نشر کتاب در کشور منتشر نشده است، اما گفته می شود ‏میزان مطالعه کتاب ایرانی به نسبت سایر کشورهای جهان بسیار کمتر است.‏

متوسط تیراژ کتاب های ناشران خصوصی در ایران کمتر از سه هزار نسخه است با توجه به جمعیت ‏مخاطبان بالقوه پنجاه میلیون نفری در کشور این میزان بسیار ناچیز و بدوی به نظر می رسد.‏

این در حالی است که صنعت نشر و توزیع در ایران همچنان در همان مراحل نخستین شکل گیری در دهه ‏های چهل و پنجاه خورشیدی باقی مانده است.‏

‎ ‎رسانه های برون مرزی‎ ‎

هر چقدر وضعیت رسانه های داخلی و رسمی کشور وخیم به نظر می رسد وضعیت رسانه های برون مرزی ‏فارسی زبان علیرغم نوسانات میزان تقاضای بازار از رونق قابل ملاحظه ای برخوردار است.‏

تلویزیون ماهواره ای: هم اکنون نزدیک به چهل تلویزیون ماهواره ایرانی به پخش برنامه های بیست و چهار ‏ساعته برای ایران و ایرانیان خارج از کشور بر روی ماهواره می پردازند که تقریبا همگی آنها در آمریکا ‏مستقر هستند.‏

اغلب این شبکه های تلویزیونی دارای کیفیت نازل تولید و پخش هستند و تنها به پخش برنامه های سرگرم ‏کننده و گفتگو می پردازند، تنها شبکه دولتی موجود که سطح تولید آن به نسبت شبکه های لس آنجلسی و ‏سلطنت طلب از وضعیت بهتری برخوردار است تلویزیون فارسی صدای آمریکا است که بیشتر در زمینه ‏پخش برنامه های سیاسی داخل استودیویی فعالیت می کند و از جذابیت های لازم برای اغلب مخاطبان جوان ‏برخوردار نیست.‏

در اواخر تابستان جاری یک شبکه تلویزیونی دولتی دیگر یعنی شبکه تلویزیون فارسی بی بی سی آغاز به ‏کار خواهد کرد، شبکه تلویزیون فارسی اتحادیه اروپا نیز در اواخر سال جاری وارد مرحله تدارکاتی خواهد ‏شد.‏

انتظار می رود که شمار شبکه های فارسی زبان تلویزیونی تا پایان سال 1387 به حدود پنجاه شبکه برسد، با ‏این حال یک نظرسنجی اخیر حاکی است که اغلب بینندگان این شبکه ها از محتوا و کیفیت تولید این شبکه ها ‏ناراضی هستند.‏

میزان بینندگان تلویزیون ماهواره ای در ایران حدود پنجاه و پنج درصد برآورد شده است که در حال رقابت با ‏شبکه های داخلی حکومتی است. با وجود ممنوعیت، هجوم ماموران برای جمع آوری آنتن های ماهواره ای یا ‏‏( در مواقع بحرانی) ارسال پارازیت بر روی شبکه های تلویزیونی فارسی زبان، شمار بینندگان بالقوه ‏تلویزیون ماهواره ای در ایران بسیار بیشتر از میزان برآورد شده به نظر می رسد و در اغلب شهرهای ‏بزرگ ایران از هر دو خانواده ایرانی یکی مخاطب دائمی تلویزیون ماهواره ای است که تماشای شبکه های ‏فارسی زبان در کنار شبکه های دیگر بخشی از عادت رسانه ای آنها محسوب می شود.‏

رادیو: شمار رادیوهای اینترنتی که به فارسی برنامه پخش می کنند سر به صدها رادیو می زند که اغلب ‏رادیوهای سیاسی در اروپا و رادیوهای سرگرم کننده و اطلاعاتی در کانادا و آمریکا مستقر هستند.‏

با این حال شمار رادیوهای دولتی فارسی زبان برون مرزی حدود بیست رادیو است که رادیوهای بی بی سی ‏و فردا در این میان بیشترین میزان شنونده را دارند.‏

اما گفته می شود که مخاطبان رادیوهای برون مرزی در ایران در مواقع عادی هیچ گاه بیش از دو درصد از ‏جامعه نبوده و متوسط سن آنها از متوسط سن جامعه بیشتر است. با این حال رادیو هنوز در ایران از اهمیت ‏بسیاری برای اطلاع از اخبار روز دارد و در مواقع حساس توجه بسیاری از مخاطبان بالقوه را جلب می کند. ‏

اینترنت: شمار سایت های فارسی زبان خبری سر به صدها سایت می زند اما براساس آمار قابل اندازه گیری ‏بر روی اینترنت می توان دریافت که با وجود فیلتر شدن این سایت ها، تارنمای رسانه های معتمد نظیر بی بی ‏سی بیشترین میزان مخاطبان ایرانی را دارد.‏

در حالی که رقابت رسانه های آلترناتیو در زمینه رادیو و تلویزیون به دلیل محدودیتهای فنی و مالی با رسانه ‏های دولتی چندان ثمربخش نبوده است در زمینه سایت های خبری اینترنتی تنوع، گستردگی و تحرک بیشتری ‏به چشم می خورد.‏

rasane707_7.jpg

‎ ‎جمع بندی‎ ‎

رسانه های ایران و شبکه ارتباطی در ایران در چالشی رو به گسترش با سیاست های رسانه ای و فرهنگی ‏حاکم قرار دارند که روز به روز شکاف میان دولت و ملت و گرایش های گریز از مرکز را تشدید می کنند.‏

در حالی که سیاست های ارتباطی حاکمیت مبتنی بر عقب نگه داشتن بخشی از فناوری ارتباطات که می تواند ‏به توسعه فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور منجر شده و ابعاد توسعه اقتصادی را شتاب بخشد، ‏استوار است، فناوری ارتباطات در این زمینه از مجاری دیگری وارد کشور شده و نفوذ یافته است.‏

قابل پیش بینی است جمهوری اسلامی که یکی از بدنام ترین کشورهای جهان در زمینه سیاست های توتالیتر ‏رسانه ای و فرهنگی است در آینده نزدیک با بحران فرهنگی و رسانه ای گسترده تری برای روی گردانی از ‏شبکه رسانه ای داخلی که مشروعیت و مقبولیت خود را از دست داده اند و تمایل بیشتر به رسانه های ‏آلترناتیو و برون مرزی را تجربه کند.‏