هفدهم مه (جمعه سوم خرداد)، روز جهانی ارتباطات راه دور و جامعه اطلاعاتی است، روزی که بهانه مناسبی برای پژوهشگران است تا شاخص های ارتباطاتی و وضعیت ارتباطات در کشورهای مختلف را مورد بررسی قرار دهند، به همین مناسبت نگاهی گذرا به وضعیت ارتباطات در ایران انداخته ایم…
به بهانه روز جهانی ارتباطات
نگاهی به شاخص های ارتباطات در ایران
زیرساخت های ارتباطات در ایران
بودجه تخصیص یافته برای پژوهش در زمینه ارتباطات و توسعه شبکه های ارتباطاتی و رسانه ها در لایحه بودجه سال 1387 دولت احمدی نژاد در مجموع کمتر از ده درصد بودجه کل کشور است این درحالی است که بخش عمده ای از این بودجه به صدا و سیما اختصاص یافته است که از طریق جذب آگهی های بازرگانی اغلب هزینه های جاری خود را تامین می کند.
از آنجا که بودجه تحقیقاتی ویژه ای در لایحه فوق برای معدود مراکز دولتی تحقیقات رسانه ای کشور در نظر گرفته نشده و بخشی از بودجه سالیانه مصوب دستگاه های ذیربط به این مراکز ( مرکز تحقیقات صدا و سیما، مرکز مطالعات رسانه ها و…) اختصاص می یابد، می توان پیش بینی کرد که این میزان کمتر از شش درصد خواهد بود.
ایران از نظر توسعه شاخص های ارتباطی در جهان در مقایسه با اغلب کشورهای همسایه جنوبی از وضعیت بدتری برخوردار است و از نظر آزادی رسانه ها از آخر در رتبه های نخست بدترین کشورها محسوب شده است.
دولت الکترونیک
لایحه دولت الکترونیک که در دور دوم ریاست جمهوری خاتمی آماده شد، چند سالی است در همان دفتر خاک می خورد و همچون بسیاری از لایحه ها و طرح های مرتبط با ارتباطات در صف بررسی چند ساله قرار گرفته است.
ایران در زمینه بهره گیری از دولت الکترونیک در میان کشورهای جهان در سال 2006 در رتبه 108 بود که در این زمینه از بسیاری از همسایگان خود و کشورهای آسیایی عقب مانده تر به شمار می رود.
زیرساخت های اینترنت و ارتباطات در کشور هنوز در مرحله بدوی است و امکان بهره وری همگانی از خدمات اصلی ارتباطی مانند پرداخت مالیات، خرید و فروش آن لاین و یا مشارکت اجتماعی در مباحث سیاسی و اجتماعی و تعامل دو سویه به وجود نیامده است.
مخابرات
در حالی که ایران در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات در مقایسه با کشورهای درحال توسعه از وضعیت مناسبی برخوردار نیست در زمینه توسعه خدمات پایه مخابراتی و ضریب نفوذ تلفن همراه از وضعیت بهتری برخوردار است، آخرین آمار وزارت ارتباطات حاکی از ضریب نفوذ هشتاد درصدی تلفن همراه در کشور است که شمار مشترکان آن را به بیش از 20 میلیون نفر رسانده است با این حال هنوز شمار خطوط تلفن ثابت کشور رشد زیادی نکرده است و از هر دو ایرانی یک نفر به خط تلفن ثابت دسترسی دارد و هر چهار ایرانی یک نفر به تلفن ثابت.
ایران در زمینه گسترش خط تلفن همراه در میان کشورهای جهان در رتبه 99 قرار داشته است که به نظر می رسد با توجه به تقاضای بازار این رتبه به سرعت در حال بهبود است.
با این حال خدمات جانبی مخابراتی و سرویس های مرتبط همچنان در مراحل ابتدایی قرار دارند. استفاده از اینترنت و شبکه های رادیویی و تلویزیونی برای موبایل به تازگی و به شکل بسیار محدودی آغاز شده است و شرکت های خصوصی توان رقابت با شرکت های دولتی را در این زمینه ندارند.
رادیو
وجود ده شبکه سراسری رادیویی و دهها شبکه محلی رادیویی در ایران با وجود مخاطب محدود رادیو ( که در آخرین نظرسنجی ها کمتر از پنج درصد بوده است) نشان از رشد رادیو در کشور است با این حال به دلیل حکومتی بودن این رسانه و محدودیتهای مذهبی، سیاسی و فرهنگی که بر آن اعمال می شود از توان و انگیزش لازم برای جذب مخاطبان گسترده بازمانده است.
ایران در زمینه کمیت شبکه های رادیویی از اغلب کشورهای همسایه خود وضعیت بهتری دارد ولی در زمینه کیفیت و میزان استقلال و خصوصی سازی قابل مقایسه با کشورهایی چون افغانستان، پاکستان، امارات و ترکیه که دهها شبکه خصوصی مستقل رادیویی در آنها مشغول فعالیت هستند، نیست.
براساس تفسیر به عمل آمده از قانون اساسی فعالیت شبکه های رادیویی و تلویزیونی خصوصی ممنوع اعلام شده است.
تلویزیون
هشت شبکه سراسری تلویزیونی در ایران به فعالیت مشغول هستند که همگی از نظر سیاست گزاری، تدارکات و مدیریت تابع یک مرکز هستند.
مخاطبان تلویزیون در ایران بنا بر نظرسنجی اخیر مرکز تحقیقات صدا و سیما بالغ بر شصت درصد اعلام شده اند، این میزان معمولا به عنوان میزان مخاطبان شبکه های تلویزیونی داخلی در نظر گرفته می شود، اما بنا بر نظرسنجی های سال های گذشته مجموع بینندگان تلویزیون در ایران بیش از نود درصد بوده است.
ایران همچنین دهها شبکه محلی تلویزیونی نیز دارد که در ساعاتی از روز بر روی کانال اختصاصی به پخش برنامه می پردازند و از این نظر از وضعیت ممتازی در برابر برخی از کشورهای همسایه برخوردار است اما به دلیل فقدان شبکه های خصوصی و مستقل تقریبا از همه کشورهای همسایه خود وضعیت بدتری دارد.
سینما
در حالی که گفته می شود رفتن به سینما از گروه عادات رسانه ای اغلب خانواده های ایرانی خارج شده است اما آمارها حاکی از تولید بیش از پنجاه فیلم سینمایی بلند در سال در ایران است که از این نظر وضعیت بهتری نسبت به بسیاری از کشورهای آسیایی و آفریقایی دارد. اما در اغلب موارد متوسط میزان فروش فیلم در ایران در اکران سینمایی آن به زحمت تهیه کنندگان را به سود می رساند، تهیه کنندگان ایرانی نیز مانند اغلب رسانه های دیگر محتاج حمایت دولتی هستند.
آخرین آمارهای موجود نشانگر آن است که هر خانواده ایرانی بطور متوسط در سال فقط سه بار به سینما می رود که در مقایسه با ده سال پیش که این میزان چهار بار در سال بود، وضعیت سینما در ایران و دخالت های آشکار که با دهها آیین نامه و بخشنامه نمود پیدا می کند وخیم تر شده است.
ورود غیرقانونی فیلم های در حال اکران یا در نوبت اکران به بازار زیرزمینی ویدئویی نیز بر وخامت اوضاع سینمای ایران افزوده است، اما به نظر می رسد بیش از همه این وخامت ریشه در کیفیت و ساختار دولتی داشتن سینما و رسانه نبودن آن به معنای واقعی داشته باشد.
تعداد سینماهای کشور و میزان صندلی های سینما نیز متناسب با جمعیت نیست، در حالی که این میزان در شهرهای بزرگ ایران پیش از انقلاب 57 یک صندلی در برابر هر هفت هزار نفر بود میزان صندلی های سینما در همین شهرها اکنون به یک صندلی در برابر هر بیست هزار نفر تقلیل یافته است.
ویدئو
در حالی که بازار دولتی ویدئو در ایران از همان ابتدا با بی اعتنایی مشتریان کساد بود، بازار زیرزمینی این رسانه به موهبت سانسور و منع تفریحات دیگر از رونق بسیاری برخوردار است به گونه ای که حجم نقدینگی آن حداقل دو برابر حجم سرمایه در گردش سینمای دولتی ایران برآورد می شود (حبیبی نیا، 1380، فیلم).
با ورود دستگاه های پخش دی وی دی به کشور روند رشد این بازار پر تحرک در کشور شتاب یافت، ورود محصولات پورنوی ساخت داخل کشور و فیلم های اکران نشده یا در حال اکران ایرانی یکی دیگر از عوامل رونق و گسترش چشمگیر این بازار در چند سال اخیر بوده است.
با این حال اغلب فیلم های ویدئویی که در این بازار به مشتریان عرضه می شوند فیلم های هالیوودی هستند که برخی از آنها نیز زیرنویس فارسی دارند.
براساس برخی از برآوردهای محدود گفته می شود که هر خانواده شهر نشین ایرانی هفته ای حداقل سه ویدئو غیرمجاز کرایه می کند.
اینترنت
با اینکه ایران از نظر ضریب نفوذ اینترنت در بین کشورهای جهان رتبه بالایی دارد اما سرعت گسترش اینترنت در این کشور بیش از آنکه به تسهیلات و سیاست های دولتی ربط داشته باشد به تقاضای مخاطبان برای بهره وری از رسانه تازه ای برای دستیابی به اطلاعات، سرگرمی و ارتباطات فردی و اجتماعی مرتبط می شود.
میزان کاربران اینترنت در ایران نزدیک به نوزده میلیون نفر اعلام شده است که گفته می شود این میزان به زودی به مرز بیست میلیون نفر خواهد رسید که با توجه به جمعیت جوان کشور هنوز می توان گفت از هر سه جوان ایرانی تنها یک نفر به اینترنت دسترسی دارد. در همین حال گسترش اینترنت در شهرهای بزرگ محدود مانده است و شهرهای متوسط و کوچک و یا روستاها در اغلب موارد از آن محروم مانده اند.
سرعت و کیفیت ارائه اینترنت در ایران یکی از بدترین ها در جهان است، در حالی که سرعت اینترنت در اغلب کشورهای همسایه ایران بطور متوسط یک مگابیت در ثانیه است، سرعت معمول اینترنت در ایران حداقل بیست برابر کمتر از آنها است.
فیلتر کردن میلیون ها سایت و وبلاگ نیز سبب شده است تا ایران در رقابتی تنگاتنگ با چین بدنام ترین کشور جهان در زمینه سانسور اینترنت لقب بگیرد.
روزنامه ها
شمار روزنامه های سراسری کشور بیش از بیست مورد ذکر شده است که در مجموع تیراژی در حدود یک میلیون و صد هزار نسخه دارند، با این حال عمده این تیراژ روزانه مربوط به سه روزنامه دولتی همشهری، ایران و جام جم است، روزنامه های حکومتی دیگر نظیر اطلاعات، کیهان، رسالت، جمهوری اسلامی و خراسان بیشترین تیراژ را دارند.
سایر روزنامه های موجود نیز به نوعی به دستگاه حکومتی و رایانه های مستقیم دولتی وابسته هستند.
پایین بودن تیراژ روزنامه ها در کشوری که بیش از شصت درصد جمعیتش جوان با بیش از چهل درصد تحصیلات دانشگاهی دارد نشانه اصلی از میزان سانسور و کنترل بر روزنامه ها است.
این در حالی است که عمر متوسط برخی از روزنامه هایی که به جناح غالب وابسته نیستند کمتر از شش ماه بوده است، ایران در زمینه، دستگیری، ترور، سانسور و خفقان برای روزنامه نگاران و میزان توقیف مطبوعات یکی از بدترین کشورهای جهان است.
چاپ و نشر
در حالی که به دلیل تشدید سانسور در حوزه نشر، میزان کتابهای منتشر شده در کشور به نسبت سالهای پیش در پایین ترین سطح خود است، ناشران دولتی همچنان با چاپ کتابهای مذهبی، سیاسی و تاریخی به کار خود ادامه می دهند.
با این که در سال گذشته آمار مشخصی از میزان نشر کتاب در کشور منتشر نشده است، اما گفته می شود میزان مطالعه کتاب ایرانی به نسبت سایر کشورهای جهان بسیار کمتر است.
متوسط تیراژ کتاب های ناشران خصوصی در ایران کمتر از سه هزار نسخه است با توجه به جمعیت مخاطبان بالقوه پنجاه میلیون نفری در کشور این میزان بسیار ناچیز و بدوی به نظر می رسد.
این در حالی است که صنعت نشر و توزیع در ایران همچنان در همان مراحل نخستین شکل گیری در دهه های چهل و پنجاه خورشیدی باقی مانده است.
رسانه های برون مرزی
هر چقدر وضعیت رسانه های داخلی و رسمی کشور وخیم به نظر می رسد وضعیت رسانه های برون مرزی فارسی زبان علیرغم نوسانات میزان تقاضای بازار از رونق قابل ملاحظه ای برخوردار است.
تلویزیون ماهواره ای: هم اکنون نزدیک به چهل تلویزیون ماهواره ایرانی به پخش برنامه های بیست و چهار ساعته برای ایران و ایرانیان خارج از کشور بر روی ماهواره می پردازند که تقریبا همگی آنها در آمریکا مستقر هستند.
اغلب این شبکه های تلویزیونی دارای کیفیت نازل تولید و پخش هستند و تنها به پخش برنامه های سرگرم کننده و گفتگو می پردازند، تنها شبکه دولتی موجود که سطح تولید آن به نسبت شبکه های لس آنجلسی و سلطنت طلب از وضعیت بهتری برخوردار است تلویزیون فارسی صدای آمریکا است که بیشتر در زمینه پخش برنامه های سیاسی داخل استودیویی فعالیت می کند و از جذابیت های لازم برای اغلب مخاطبان جوان برخوردار نیست.
در اواخر تابستان جاری یک شبکه تلویزیونی دولتی دیگر یعنی شبکه تلویزیون فارسی بی بی سی آغاز به کار خواهد کرد، شبکه تلویزیون فارسی اتحادیه اروپا نیز در اواخر سال جاری وارد مرحله تدارکاتی خواهد شد.
انتظار می رود که شمار شبکه های فارسی زبان تلویزیونی تا پایان سال 1387 به حدود پنجاه شبکه برسد، با این حال یک نظرسنجی اخیر حاکی است که اغلب بینندگان این شبکه ها از محتوا و کیفیت تولید این شبکه ها ناراضی هستند.
میزان بینندگان تلویزیون ماهواره ای در ایران حدود پنجاه و پنج درصد برآورد شده است که در حال رقابت با شبکه های داخلی حکومتی است. با وجود ممنوعیت، هجوم ماموران برای جمع آوری آنتن های ماهواره ای یا ( در مواقع بحرانی) ارسال پارازیت بر روی شبکه های تلویزیونی فارسی زبان، شمار بینندگان بالقوه تلویزیون ماهواره ای در ایران بسیار بیشتر از میزان برآورد شده به نظر می رسد و در اغلب شهرهای بزرگ ایران از هر دو خانواده ایرانی یکی مخاطب دائمی تلویزیون ماهواره ای است که تماشای شبکه های فارسی زبان در کنار شبکه های دیگر بخشی از عادت رسانه ای آنها محسوب می شود.
رادیو: شمار رادیوهای اینترنتی که به فارسی برنامه پخش می کنند سر به صدها رادیو می زند که اغلب رادیوهای سیاسی در اروپا و رادیوهای سرگرم کننده و اطلاعاتی در کانادا و آمریکا مستقر هستند.
با این حال شمار رادیوهای دولتی فارسی زبان برون مرزی حدود بیست رادیو است که رادیوهای بی بی سی و فردا در این میان بیشترین میزان شنونده را دارند.
اما گفته می شود که مخاطبان رادیوهای برون مرزی در ایران در مواقع عادی هیچ گاه بیش از دو درصد از جامعه نبوده و متوسط سن آنها از متوسط سن جامعه بیشتر است. با این حال رادیو هنوز در ایران از اهمیت بسیاری برای اطلاع از اخبار روز دارد و در مواقع حساس توجه بسیاری از مخاطبان بالقوه را جلب می کند.
اینترنت: شمار سایت های فارسی زبان خبری سر به صدها سایت می زند اما براساس آمار قابل اندازه گیری بر روی اینترنت می توان دریافت که با وجود فیلتر شدن این سایت ها، تارنمای رسانه های معتمد نظیر بی بی سی بیشترین میزان مخاطبان ایرانی را دارد.
در حالی که رقابت رسانه های آلترناتیو در زمینه رادیو و تلویزیون به دلیل محدودیتهای فنی و مالی با رسانه های دولتی چندان ثمربخش نبوده است در زمینه سایت های خبری اینترنتی تنوع، گستردگی و تحرک بیشتری به چشم می خورد.
جمع بندی
رسانه های ایران و شبکه ارتباطی در ایران در چالشی رو به گسترش با سیاست های رسانه ای و فرهنگی حاکم قرار دارند که روز به روز شکاف میان دولت و ملت و گرایش های گریز از مرکز را تشدید می کنند.
در حالی که سیاست های ارتباطی حاکمیت مبتنی بر عقب نگه داشتن بخشی از فناوری ارتباطات که می تواند به توسعه فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور منجر شده و ابعاد توسعه اقتصادی را شتاب بخشد، استوار است، فناوری ارتباطات در این زمینه از مجاری دیگری وارد کشور شده و نفوذ یافته است.
قابل پیش بینی است جمهوری اسلامی که یکی از بدنام ترین کشورهای جهان در زمینه سیاست های توتالیتر رسانه ای و فرهنگی است در آینده نزدیک با بحران فرهنگی و رسانه ای گسترده تری برای روی گردانی از شبکه رسانه ای داخلی که مشروعیت و مقبولیت خود را از دست داده اند و تمایل بیشتر به رسانه های آلترناتیو و برون مرزی را تجربه کند.