دکتر محمود سریع القلم اخیراً مقاله ای تحت عنوان “سی ویژگی سیاست خارجی کارآمد” به تحریر درآورده که باید گفت می تواند ارزیابی دقیق و کارشناسانه ای از موفقیت و کارآمدی سیاست خارجی هر کشوری باشد.
گرچه ایشان با برشمردن ویژگی هایی سی گانه، در مقام قضاوت و داوری در کارآمدی یا ناکارآمدی سیاست خارجی جمهوری اسلامی برنیامده ولی پر روشن است که هر خواننده ای در سطر سطر این مقاله ناخودآگاه به قضاوت و داوری در مورد کارآمدی سیاست خارجی جمهوری اسلامی می نشیند. خواننده در پایان با این پرسش خود را رو در رو می بیند که اگر قرار است سیاست خارجی کشوری بنا به این ویژگی ها کارآمد باشد، آیا به هیچ رو می توان سیاست خارجی پر فراز و نشیب جمهوری اسلامی را کارآمد ارزیابی کرد؟
اهمیت این مقاله نه صرفا در شمارش آن سی ویژگی بلکه در دید وسیع نگارنده آن است که به عنوان اندک اساتید انگشت شمار در حوزه مطالعات “عقلانیت و توسعه یافتگی” تألیفات نابی را عرضه کرده است.
دکتر سریع القلم گرچه همچون دکتر ظریف و تقریبا همزمان با او از عنفوان جوانی به امریکا رفت و تحصیلات تکمیلی خود را تا اخذ مدرک دکترا در آنجا به اتمام رساند ولی پس از مراجعه به کشور هرگز در سلک دیپلماتیک یا بدنه اجرایی کشور وارد نشد گرچه این فرصت برای او به راحتی فراهم بود.
ایشان وظیفه خود را در این دیده که با تدریس در دانشگاه به تربیت نسل جدیدی از جوانان بپردازد تا شاید خدمتی به سیاست خارجی پر تلاطمی کرده باشد که عقلانیت و توسعه یافتگی در آن کمیاب، اگر نگوییم نایاب، است.
سیاست خارجی چیست؟
سیاست خارجه هر دولتی، جزو ظریف ترین و حساس ترین حوزه های سیاست گذاری هر دولتی است که نشاندهنده نظم یا بی نظمی حاکم بر روابط خارجی آن کشور است.
به بیان دیگر، سیاست خارجی هر دولتی تابلوی تمام عیاری است که آن دولت در معرض نمایش و قضاوت جامعه جهانی قرار می دهد؛ چرا که سیاست خارجی بنا به تعریف آن عبارت است از “جستجو و پیشبرد اهداف راهبردی یک دولت در محیط بین المللی به منظور حفظ منافع ملی”.
به بیان ساده، اگر فرض را بر این بگیریم که هر فرد از آحاد مردم به دنبال تامین منافع حداکثری خود است و با فرض اینکه این منافع در محیط خانه، تامین نمی شود، ناگزیر منافع خود را در محیط بیرون از خانه و در ارتباط با دیگر آحاد مردم و نهادهای اجتماعی پیگیری می کند. دولت ها نیز به همین منوال بخش زیادی از منافع ملی خود را در ارتباط با محیط بین الملل از جمله در ارتباط با دیگر کشورها و نهادهای بین المللی جستجو می کنند.
بنا به تعریف بالا، مولفه های سیاست خارجی کارآمد عبارتند از:
داشتن اهداف راهبردی(استراتژیک)
پیگیری آن در محیط بین الملل در ارتباط با کشورها، نهاد ها و سازمان های بین المللی
به منظور حفظ و تامین منافع ملی (محیط ملی)
با این توضیح، حوزه سیاست خارجی عبارت است از حوزه ارتباط گرفتن “محیط ملی” با “محیط بین المللی” از طریق یافتن اهداف راهبردی و سپس پیشبرد آن. از همین جا می توان دانست که اهداف راهبردی یک کشور نیازمند پژوهش و کاویدن و جستجوست و ناگزیر باید به دور از توهمات باشد.
سی ویژگی سیاست خارجی کارآمد
مدعای این مقاله این است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی، سیاستی ناکارآمد و در نتیجه زیانبار است. ذیلا به بررسی گذرای برخی ویژگی هایی که دکتر سریع القلم برشمرده می پردازیم.
شاید بتوان ویژگی های برشمرده توسط دکتر سریع القلم را به دو دسته تقسیم کرد که عبارتند از:
الف) ویژگی های نظری: یعنی سیاست خارجی آن گاه کارآمد است که مبتنی بر عقلانیت، مطالعه و پژوهش باشد. بی دلیل نیست که در کشورهای توسعه یافته تعداد پژوهشکده ها و موسسات مطالعاتی پر تعداد است. دکتر سریع القلم می گوید “موضوعات مهم سیاست خارجی در رسانه ها، دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی و در صحنه عمومی جامعه، توسط متخصصین سیاست خارجی (نه امامان جمعه مثلا) بحث شود… تا آنچه که تحقق آن در کوتاه مدت و در میان مدت مقدور نیست، جزء اهداف ملی خود قرار ندهد و برای آن سرمایه گذاری مالی و سیاسی نکند…[و اساساً] تحلیل دستگاه دیپلماسی از تحولات منطقه ای و بین المللی بر اساس fact (نه توهمات) باشد.”
برای مثال می توان پرسید برقراری رابطه تنگاتنگ با ونزوئلا در دوران احمدی نژاد یا نگاه به شرق پس از کاهش روابط با اتحادیه اروپا در کدام پژوهشکده سیاسی اصلا مورد تحقیق و تدقیق قرار گرفته بود؟ آیا اصلا شنیده ایم که مطالعات و مباحثات جامعی درباره تاثیر تحریم ها در ایران انجام شده و در معرض دید افکار عمومی قرار گرفته باشد؟
بد نیست به یاد داشته باشیم پس از چند ماه تحریم روسیه ، مقامات رسمی این کشور از جمله ولادیمیر پوتین رسماً از اثر گذاری تحریم ها بر اقتصاد روسیه خبر داده و هرگز آن را کتمان نکرده اند. این در حالی است که در ایران از رهبر جمهوری اسلامی گرفته تا پایین تر، سال ها منکر اثرگذاری تحریم ها بودند و مدعی می شدند که تحریم ها را دور خواهند زد.
ب) ویژگی کمّی و واقعگرایی: شاید ارزشمندترین بخش مقاله دکتر سریع القلم که آن را از یک بحث خشک آکادمیک خارج و معیارهای کمّی و ملموس در اختیار هر خواننده ای قرار می دهد، ویژگی های کمّی است که ایشان در اختیار خواننده قرار می دهد.
ذیلا موارد چند را بازخوانی کنیم تا بدانیم تا کجا سیاست خارجی جمهوری اسلامی عقیم و ناکارآمد است. ایشان می گوید که سیاست خارجی آن گاه کارآمد است که دولت:
۱- حداقل با ۱۰ کشور به عنوان شریک استراتژیک در حوزه های امنیتی، اقتصادی و سیاسی ارتباط داشته باشد.
پر واضح است که جمهوری اسلامی غیر از ارابه لنگ سوریه هیچ متحدی در میان کشورهای جهان، حتی در میان کشورهای مسلمان ندارد. غیر از حزب الله لبنان به عنوان یک حزب و با کمی تسامح شاید بتوان دولت کنونی عراق را هم به زحمت در حد متحد استراتژیک تهران برشمرد و بس.
۲- با کشورهایی که قدرت بیشتری از او دارند، همکاری و مدارا کند.
در این خصوص کافی است بر تنشی که بین تهران و واشنگتن از یک سو و تهران و ۲۸ کشور اتحادیه اروپا از سوی دیگر حاکم است، بنگریم که در نتیجه، اتحاد دو سوی آتلانیک را برای تشدید تحریم ها بر ایران رقم زد و در نتیجه تهران به غلط سیاست “نگاه به شرق” را برگزید.
۳- هر اقدامی در سیاست خارجی حداقل با یک نگاه پنج ساله برای افزایش قدرت کشور باشد. آمار، ارقام و احتمالات در تحلیل های سیاست خارجی به وفور مشاهده شود و معاونت اقتصادی و تجاری دستگاه دیپلماسی ، مهم ترین معاونت باشد.
به جرأت می توان گفت که طی عمر ۳۵ ساله جمهوری اسلامی هرگز، سیاست خارجی مدونی تنظیم نگردید و معاونت اقتصادی اساساً تا دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی در وزارت خارجه وجود نداشت. پس از آن هم هرگز سیاست خارجی ایران “اقتصاد محور” نبود. دکتر سریع القلم به درستی گفته که سیاست خارجی کارآمد، آن است که “ به ازای هر واحد پولی که در خارج هزینه می شود، ده برابر برای کشور و شهروندان، منفعت و پیامد مثبت داشته باشد.”
۴- با نرخ رشد اقتصادی بالا و تأمین امنیت اقتصادی و اجتماعی، زمینه سفر بدون ویزا به حداقل ۵۰ کشور برای شهروندان خود را فراهم کند.
در نازل بودن ارزش پاسپورت چمهوری اسلامی همین بس که حسن روحانی در کمپین انتخاباتی خود یکی از وعده هایش بازگرداندن اعتبار به پاسپورت ایرانی بود. کافی است بدانیم درسال ۲۰۱۳، پاسپورت ایران از میان پاسپورت ۹۳ کشور جهان از نظر اعتبار در رتبه ۸۶ قرار داشت.
پاسپورت جمهوری اسلامی برای سفر تنها به ۳۷ کشور جهان نیازی به ویزا ندارد. این کشورها هم اکثرا در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی قرار دارند. فقط پاسپورت نپال، لبنان، سومالی، عراق، پاکستان و افغانستان، بی اعتبارتر از پاسپورت ایرانی است. این در حالی است گذرنامه مالزی برای ورود بدون ویزا به ۱۶۶ کشور معتبر است.
۵- هیجان، احساسات و عصبانیت در ادبیات و رفتار سیاست خارجی تعطیل باشد و زبان و ادبیات تعاملی آن با جهان، حقوقی باشد.
این خود قصه پر غصه ای است که عصبانیت و احساس در سیاست خارجی جمهوری اسلامی موج می زند. برای مثال جمهوری اسلامی رکوردار یورش به سفارتخانه های مقیم (از جمله امریکا، عربستان، دانمارک و بریتانیا) است.
ادبیات رایج حتی در زبان رهبر جمهور اسلامی تا آنجا غیر فاخر و غیرمودبانه است که به کار بردن الفاظ رکیک و توهین آمیز به وفور رواج دارد.
نتیجه:
شاید نتوان به هیچ کشوری در جهان نمره کامل در کارآمدی سیاست خارجی اش داد. پارامترهای دخیل در موفقیت یک سیاست خارجی، چندان زیاد و دقیق هستند که حتی بهترین کشورها نیز نخواهند توانست نمره کامل بگیرند.اما، در همین ارزیابی اندک مدعای این مقاله این است که با لحاظ کردن ویژگی های برشمرده توسط دکتر سریع القلم، قطعاً می توان سیاست خارجی جمهوری اسلامی را ناکارآمد و در نتیجه زیان آور توصیف کرد. این به رغم آن است که دراندک برهه هایی از جمله دولت اصلاحات خاتمی که عقلانیت تا اندازه ای در سیاست خارجی کشور به کار گرفته شد، وجهه بین المللی ایران اندکی ترمیم یافته بود.
شاید بتوان شالوده سی ویژگی برشمرده توسط دکتر سریع القلم را در این خلاصه کرد که سیاست خارجی یک کشور آنگاه معطوف به کارآمدی است که بر “اعتبار بین المللی” آن کشور افزوده شود.
حال باید در ارزیابی سیاست خارجی جمهور اسلامی پرسید نظامی که تک تک قطعنامه های تنبیهی علیه آن حتی به امضای چین و روسیه و کشور کوچکی همچون قطر در شورای امنیت رسیده، از کدام درجه از اعتبار و کارآمدی برخوردار است؟