آوا
“جامعه‌ی ایران در شرایطی ظهور ورشد کرد که مدرنیته وارد کشور شده بود و مردم عادی برای درک موسیقی اصیل ایرانی نیاز به سوادبالایی برای درک شعر صائب یا حافظ داشتند، در چنین شرایطی مرتضی احمدی و پیشینیان او، سبکی از کار موسیقی را ارائه دادند که ارتباط خوبی با توده‌ی مردم و طبقات اجتماعی مختلف برقرار می‌کرد و در این قالب حتی شعرهای اعتراضی و اجتماعی نیز بود. موسیقی ریتمیک مرتضی احمدی امروز نیز مورد استقبال جوان‌ها قرار می‌گیرد، چون به موسیقی شاد و سرخوش نیاز دارند”.
محمود توسلیان پژوهشگر موسیقی ایرانی در تهران است. او عضو پیشین انجمن موسیقی و بیش از پانزده سال است که به عنوان منتقد موسیقی در مطبوعات ایران قلم زده است. در این گفتگو نخست با او به نقد و بررسی دستگاهی که از آن به “بیات تهران” یاد می‌شود می‌پردازیم و در ادامه به بررسی ویژگی آثار مرتضی احمدی می‌پردازیم.
- دستگاهی که امروزه به بیات تهران شناخته می‌شود و آثار مرحوم مرتضی احمدی را در این دستگاه دسته بندی می‌کنند چه ویژگی‌ای دارد؟
توسلیان : بیات تهران اصولا یک دستگاه مستقل در موسیقی ردیفی ایرانی نیست، می‌دانید که موسیقی ایرانی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که این‌ها پیرو همدیگر می‌آیند و تحت عنوان ردیف موسیقی ایرانی مطرح هستند. این ردیف موسیقی ایرانی در واقع هفت دستگاه دارد که برخی از این دستگاه‌ها متعلقانی دارد که به آن‌ها آواز می‌گویند. در واقع موسیقی ایرانی هفت دستگاه و پنج آواز است که روی هم دوازده بخش می‌شود. بیات تهران نیز چیزی خارج از این دوازده بخش نیست. بیات تهران نگرشی در نوع لحنی است که خواننده ارائه می‌دهد.
- ویژگی بارز این سبک که آن‌را با دستگاه‌های دیگر متمایز می‌کند چیست؟
توسلیان: شاید بتوان به ساده‌ترین شکل این سبک را نوعی یله‌گی در خواننده‌گی یا رهایی در آوا خوانی برشمریم. ببینید یک جور رهایی در کارهای خواننده‌های تهرانی دوره‌ی مشروطه تا پهلوی اول وجود دارد که به این‌ها مدل بیات تهران یا همان آواز کوچه باغی می‌گویند. شکل گیری آن هم به این شکل بوده است که به دلیل شرایط جغرافیایی که شهر تهران داشته، همچنین به دلیل ورود فرهنگ‌های جدید به ایران و تهران در آن دوره ، لحن خواننده یک مقداری به سمت گویش مردم شهر تهران رفته است. به همین خاطر به آن بیات تهران گفته‌اند. این روند هم به دلیل تحولات اجتماعی وسیاسی آن روز ایران اتفاق افتاد. ببینید موسیقی ایرانی در دوره‌ی قاجار یک دلبستگی کامل به قالب غزل داشت. معمولان شعر در قالب غزل را در کنار ادوات موسیقی ایرانی قرار می‌دادند و آوازی می‌خواندند. به همین خاطر فضایی که در آن می‌شد فعالیت کرد محدود بود به همان فضای تغزلی و آن سبک . همین محدودیت باعث شد که فکرهای جدید در قالب این موسیقی قابل ارائه نباشد و شرایط زمانه و دوره‌ای که این موسیقی در آن شکل گرفت می طلبید که صدای اعتراض نیز در موسیقی شنیده شود. این بود که سبک تازه‌ای در موسیقی ایجاد شد که از آن به بیات تهران یاد می‌کردند.
- کاری که مرتضی احمدی ارائه می‌داد در کجای این موسیقی جای می‌گیرد؟
یکی از مهمترین کسانی که این سبک خواننده‌گی را توسعه و رونق داد مرحوم مرتضی احمدی بود. کاری که ایشان انجام می‌داد نخست پیش‌پرده خوانی بود. دوره‌ای که مرحوم احمدی کارش را آغاز کرد، یک موسیقی تغزلی بود. به دلیل شرایط اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی آن روز تهران که ترقی و پیشرفت (مدرنیته) نامیده می‌شد ، شرایط روز این اجازه را می‌دهد که خواننده‌های کوچه باغی یا مردمی به سمت کارهای انتقادی بروند.
- پیش پرده خوانی چیست؟
پیش پرده خوانی سبکی از کار است که به هنرمند اجازه می‌دهد مضامین روز جامعه و کشور را در قالب ترانه‌های طنز ، فکاهی یا شادیانه‌ها را با استفاده از شعرهای انتقادی برای مردم بخوانند. نمونه‌ی بارز این پیش پرده خوان‌ها مرحوم مرتضی احمدی و به جز ایشان استاد انتظامی نیز چنین کارهایی داشته‌اند. اما چون استاد مرتضی احمدی سال‌ها روی این موضوع پژوهش کرده بودند و خودشان نیز سال‌ها پیش پرده‌خوانی کرده بودند، تبدیل به شمایل، اسطوره و مدل این نوع از موسیقی که امروزه به آن بیات تهران می‌گویند. یعنی در یک دوره‌ای دیگر تفکیک میان این دو سخت بود. کاری که ایشان انجام می‌داد در این دستگاه بود و هرچه در این دستگاه به گوش مردم می‌رسید کارهای ایشان بود. از فضای زبانی غزل و ادبیات کلاسیک فاصله دارد و اینگونه است که به شکل بی سابقه‌ای میان مردم نفوذ می‌کند و از همه‌ی طبقات اجتماعی با هنر او ارتباط برقرار می‌کنند. این که بیات تهران و پیش‌پرده خوانی این همه رونق می‌گیرد دلیل عمده‌ی آن خواست و نیاز مردم بوده است. مرتضی احمدی برای این که هنرش میان مردم برود از اشعاری استفاده می‌کرد که ساده باشد و عموم مردم بتوانند از آن درکی داشته باشند. مرتضی احمدی ازآن شرایط اجتماعی بهره می‌برد و آن‌را در قالب‌های ریتیمک ساده که پیچیده‌گی موسیقایی چندانی هم ندارد ارائه می‌داد. شعرهارا در اوزان و ریتم‌های ساده و دم دستی در اختیار مردم می‌گذاشت که مردم به راحتی بتوانند بشنوند. اینگونه و به این واسطه موسیقی وارد زندگی روزمره مردم شد.
- به نظر می‌رسد مرتضی احمدی به لهجه‌ی تهرانی در کارهایش یک کاراکتر خاصی بخشید، این درسته؟
لهجه‌ی تهرانی چندان جدا از زمان روزمره مردم آن هنگام نبوده. البته در این سبک کار یک جهان‌بینی هم وجود دارد که بسیار تحت تاثیر شرایط جامعه و کشور بوده است. همه‌ی این‌ها وارد آواز و پیش پرده خوانی و هنر مرحوم احمدی می‌شود و در این شکل خاص هنری به مخاطب ارائه می‌شود. هنری که حرف روز دارد. با زبان روز مردم سخن می‌گوید. گفتم که موسیقی او پیچیده‌گی زیادی ندارد، اینجا می‌خواهم اشاره کنم که لحنی که او استفاده می‌کرد نیز پیچیده‌گی زیادی نداشت. شعرهای که او استفاده می‌کرد همانند دیگر آثاری که آن دوره در مطبوعات به چشم می‌خورد مربوط به فضای پس از انقلاب مشروطه بود. در فضای دهه‌ی بیست که آقای احمدی کار می‌کرد اون موضوع اصالت زبانی و این‌ها دیگر مطرح نبود. انتقال معنا بود که اهمیت پیدا می‌کرد. لهجه‌ی تهرانی نیز کاملا به این سبک کار نزدیک بود و در خدمت آن در می‌آمد.
- مهمترین ویژگی دو اثر موسیقایی ایشان یعنی طهران (1) و طهران(2) چیست؟
این دو آلبوم در واقع چکیده‌ای از آثاری است که ایشان پیشتر در رادیو خوانده بودند. این دو اثر اگرچه مجموعه‌ای از کارهای قدیمی ایشان بود اما با تنظیم‌های جدیدی که صورت گرفته بود، حال و هوای امروزی‌تری پیدا کرده بود. این دو آلبوم به کوشش موسسه‌ی آوا خورشید( بتهوون پیشین) به همت آقای بابک چمن‌آرا ، با تمبک نوازی علی رحیمی منتشر شده است. در موسیقی کوچه باغی ، یا پیش پرده‌خوانی‌های آقای مرتضی احمدی ، ابزار و ادوات موسیقی آن‌چنان حضور پررنگی ندارند. این سبک کار بیشتر به دنبال ارائه‌ی معنا است تا اجرای یک کار موسیقی بزرگ و پیچیده. یعنی نمی‌توان گفت که در این آثار فقط موسیقی ناب می‌شنویم؛ اینجا بیشتر شعر است که حضور دارد. در این سبک معمولن یک ساز ضربی در کنار یک ساز مضرابی همچون تار یا کمانچه حضور دارد. برخی نیز به این سبک ، عنوان موسیقی تاروکمانچه‌ای داده‌اند، در کنار تمبک نواخته می‌شود. در اینجا نقش اصلی با تنبک است و حضور این ساز خیلی تعیین کننده است چون برای خواننده ریتم را حفظ می‌کند. در پنج شش سال اخیر مرتضی احمدی با بازخوانی کارهای گذشته‌ی خود در استودیوی حرفه‌ای این آثار را ضبط و منتشر کردند. این آثار تا آنجایی که من شنیده‌ام با استقبال خوبی از سوی مردم و هنردوستان مواجه شد.
- آیا مردم امروز از چنین آثاری استقبال می‌کنند؟
این موسیقی در ذات خود خیلی مورد استقبال مردم قرار می‌گیرد. دلیل آن نیز این است که این موسیقی ریتمیک و بسیار شاد است و اتفاقا نیازهای موسیقی انسان امروز را خیلی خوب پاسخ می‌دهد. جامعه‌ی ما در حال گذار از یک وضعیت به سوی شرایط دیگری است و در این شرایط نیاز به حرکت دارد و از آنجایی که موسیقی ایرانی در ذات خودش به دلیل پیچیده‌گی‌های عمیقی که دارد نمی‌تواند این نیازهای عمومی مردم را پاسخ دهد، انتشار چنین آثاری با استقبال مواجه می‌شود. از این گذشته، دستگاه موسیقی بیات تهران و این سبک از موسیقی به سنت‌های موسیقی تهرانی‌ها می‌پردازد و بسیاری از این آثار برای زندگی همان روزگار خلق شده بود. همانند ترانه‌ی سمنو یاکارهای دیگری از این دست. خوبی این بیاتد تهران این بود که حلقه‌ی گمشده‌ی موسیقی ایرانی را که ارتباط با مردم بود را یافته بودو به نحو خوبی ارائه می‌داد و این از جمله موضوعاتی است که در کنار سبک کار که شاد است، محتوای موسیقی نیز برای مردم جذاب و شنیدنی است.
