تمدن ها یا جوامع چگونه بیدار می شوند یا چگونه شورش می کنند؟
ابن خلدون از عصبیت و نقش آن در بیداری جوامع سخن گفته است؛ عصبیت صحرایی که چون طوفان بر می خیزد و هجوم می آورد، صحرا را در می نورد، واحه ها را در خود می گیرد، به شهر ها می رسد و…آنگاه آرام می شود یا رام می گردد.
این داستان طوفان صحرا، تمثیلی از عصبیت عرب است که از بن الغازی تا مدینه را در بر می گیرد. جغرافیای شمال افریقا تا بخشی از خاورمیانه را شامل می شود که جهان اسلام هم در آن واقع است.
این جغرافیا قاعده خود را دارد. تمدن عربی ـ–اسلامی زمانی مهار شد که با تمدن ایرانی در هم آمیخت. عرب مسلمان از دین، به عصبیت قبیله رسید و بعد دل به غنیمت و جنگ داد.
زمانی دین به خدمت فرهنگ در آمد که اعراب در مناطق شهری ساکن شدند؛ یعنی هم آنی که ابن خلدون دوره و مرحله استقرار می گوید که بعد به شکوفایی یا رونق ختم می شود و بعد دوره اضمحلال فرا می رسد
با این وصف تمدن ایران و دین محمد، یعنی اسلام در عراق به هم رسیدند و مرحله تمدنی اسلام آغاز شد.
خصلت خیزش عربی به شکل اعتراض از صحرا شروع می شود و در شهر آرام می گیرد.رفتار حکومت فعلی عربستان هم رفتار هجومی صحرا نشین هایی است که بعد از استقرار در مکه و مدینه و حجاز به مرحله شهر نشینی وارد شدند. خصیصه این خیزش، هجوم و غارت و بعد صاحب شدن قدرت و دولت است. اما هر خیزشی می تواند تمدن ساز یا دوران ساز شود ؟ این خود سوالی است مهم و قابل بررسی در جای خود.
اعراب به طور کلی عربیت را اصل می دانند و هم حتی اسلام و قران را در درون عربیت معنی می کنند. اسلام از نظر سکولارهای ملی عرب یک فرهنگ است که باید به آن توجه شود. به عبارتی این عرب است که اسلام را پرورانده است.
تا این جا مشخص شد که خیزش عربی چه تمدن سازمانند گذشته و چه قدرت ساز مانند عربستان امروزی از صحرا بر می خیزد؛ مهاجم است و توان استقرار در حوزه شهری را دارد.
داعش و خیزش مذهبی
در دوران معاصر سه جریان سنتی و پان عربی سکولار و مذهبی در جهان عرب مسلمان خیزش داشته اند. در این میان چهره داعش به روح گذشته خیزش عربی نزدیک است؛ جریانی که به تدریج با کمک سکولارهای بعثی تحقیر شده، صاحب استراتژی مانور در صحرا گشته است.اما راهبرد مانور در صحرا به چه معنی است.؟
داعش هم اکنون صحرای افریقا و عربی را در اختیار خود گرفته است؛ که در حقیقت زمین برای زیستن و مانور است. در همین زمین صحرایی می تواند هم به اهداف اش هجوم ببرد و عقب بنشیند و هم زندگی کند. چرا که صحرا را نمی توان به اشغال کامل در آورد. صحرا نشین متحرک است، فتح صحرا در عمل غیر ممکن است، مگر اینکه صحرا نشین را به شهر بیاورید یا موفق شوید وی را محاصره کامل کنید و به جای حمایت مالی، در آمد آن را به صفر برسانید. پس مشخص است که داعش امکانات مهمی دارد که قابل توجه است.
برخی از مزیت های داعش چنین هستند:
۱- زمینی وسیع برای مانور و زیستن
۲- نیروی داوطلبی جهان وطن که انگیزه برای مرگ و زندگی توامان دارد. در موطن خود تحقیر شده و خود را مسلمان می داند و انگیزه جدال با دشمن دارد؛نیروی که می تواند هم دین و هم رفاه دنیا را با غرور داشته باشد.
۳- حمایت بخشی از سرمایه داری تجاری تحقیر شده عرب حامی تفکر داعشی است.
۴- باور و عقیده داعشی ریشه در مدارس مذهبی عربستان داد که در جهان و بخصوص اروپا به وسیله مرکز مذهبی حامی عربستان پراکنده شده است. تغییر سلفی فرهنگی به سلفی جهادی چندان سخت و غیر ممکن نیست.
۵- داعش سکولار های بعثی تحقیر شده و کینه دار به غرب را هم در کنار خود دارد.
۶- داعش با بخشی از سرمایه داری داد و ستد و پنهان دارد که در مجموع برایش میدان مانور حمایت مالی فراهم می کند.
این شش عنصر به بر خاستن عصبیتی یاری می رساند که با سنت عربی همراه است؛این چنین بوده که برخاستن خیزش عربی با این ویژگی مهیا گشته است. حال این خیزش سرنوشتی تراژدی یا کمدی تراژدی یا شکل دیگری می یابد خود حکایت دیگری است.
اینک مهم و سخت آن است که داعش در صحرا حضور یافته است. اما داعش به کدام سو می تواند بتازد؟ در میدان مانور داعش که تا مدتی منطقه را به خود مشغول خواهد کرد، راه به سوی شیعه نشین ها بسته شده است و به سوی منطقه کردی هم را ندارد.
داعش در پیشروی سریع خود مغلوب راهبرد مقاومتی ایران و سپاه شد. سپاه درهیچ جنگی هجومی پیروز نشده اما در مقاومت و تاخیر در برابر نیروی هجومی موفق بوده است. مقاومت دربرابر ارتش عراق که خصلت هجومی داشت، تجربه سپاه و ارتش ایران است. نیروی جنگی امریکا هم منطق هجوم دارد و در برابر مقاومت دچار فرسودگی می شود مانند ویتنام، افغانستان و عراق.
با این وصف داعش ادعای مهمی دارد؛اما احیای خلاقت اسلامی در ماندن در بیابان متصور نیست. می توان در صحرا مانور دارد اما باید برای ماندن و اعمال قدرت به سمت تسخیر سرزمین های کفار رفت یا به سوی حرمین الشریفین متمایل شد و مکه و مدینه را تسخیر کرد.
داعش اگر در تسخیر سرزمین های کفار یا تسخیر سرزمین وحی موفق نشود باید سرگردان در صحرا مانور دهد تا تمام شود. حال با توجه به مقاومت شیعیان و کردها در برابر داعش، این موج داعشی باید به سوی مکه و مدینه رود و با تسخیر این دو مکان در حقیقت مشروعیت اسلامی خود را به جهان اعلام کند. به عبارتی باید دید داعش کدام راه را انتخاب می کند.
عربستان این خطر را درک کرده است یا نه به زودی مشخص خواهد شد.