سی و دومین جشنواره فیلم فجر یکی از پر حاشیهترین جشنوارهها در تاریخ جمهوری اسلامی شده است. حواشی این جشنواره کم نبود. بسیاری در زمان برگزاری آن تصور میکردند بحث بر سر فیلم “عصبانی نیستم” بیشترین نگاهها را به خود جلب میکند اما با نزدیک شدن به مراسم اختتامیه، فیلم دیگری در کانون توجهات قرار گرفت. فیلم “رستاخیز” به کارگردانی احمدرضا درویش که موفق شد جوایز بسیاری را در این جشنواره درو کند و به عنوان بهترین فیلم این جشنواره شناخته شده و جایزه بهترین کارگردانی را هم نصیب درویش کند.
پایان جشنواره فیلم فجر آغاز حملههای گستردهتر به این فیلم را در پی داشت. بخشی از مراجع و روحانیون به این فیلم حمله کردند. مداحان و نیروهای تندرو جلسات فراوانی تشکیل دادند و سخنرانان این مراسمها ضمن انتقادات جدی، تهدیدهای فراوانی را در مورد جلوگیری از اکران این فیلم ابراز کردند. بحث اصلی منتقدان به نشان داده چهره افرادی مانند حضرت عباس، مسلم بن عقیل، علیاکبر وعلیاصغر و همچنین به روایت متفاوتی که این فیلم از برخی وقایع مربوط به جریان کربلا نشان میدهد بر میگردد.
در یکی از جلسات که با حضور حسین اللهکرم، فرجالله سلحشور و حسین سازور در مسجد ارک تهران برگزار شد سخنرانان ضمن ابراز انتقاداتشان به این فیلم، کارگردان و مسئولین وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهدیدهای خود راعلنیتر کردند. این تهدیدها تا حدودی موثر واقع شد. علی جنتی که در ابتدا از این فیلم و رویکردش دفاع کرده بود مجبور به عقب نشینی شد و اعلام کرد که “اگر فیلم رستاخیز بخواهد در اکران عمومی در اختیار مردم قرار گیرد باید به نحوی عمل کند که این نگرانی رفع شود و در خصوص چهره حضرت ابوالفضل(ع) یا باید این صحنه‌ها حذف شده و یا به گونه‌ای هاله‌ای از نور روی آن قرار گیرد که چهره حضرت ابوالفضل (ع) کاملاً مشخص نباشد و این قداستی که ایشان دارند، حفظ شود”.
منتقدین و مخالفین این فیلم با استناد به سخنان مراجعی چون وحید خراسانی، نوری همدانی، محمدعلی علوی گرگانی و مکارم شیرازی، خواستار عدم نمایش عمومی این فیلم شدند. آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه در نامه‌ای خطاب به حجت‌الله ایوبی رئیس سازمان سینمایی نسبت به آنچه “عبور از خطوط قرمز” خواند هشدار داد. مکارم‌شیرازی در نامه‌اش به رئیس سازمان سینمایی گفته عده‌ای نسبت به نمایش دادن چهره فرزند امام اول شیعیان در فیلم رستاخیز به دفتر او شکایت کرده‌اند و بر این اساس از آقای ایوبی پرسیده که “آیا سازمان سینمایی قرار است قداست مقدّسات را بشکند و از خطوط قرمز بگذرد؟”
آیت الله وحید خراسانی هم ضمن ابراز ناراحتی از نشان دادن تصاویر مربوط به چهره حضرت عباس (ع) و تکرار آن، دیدن این فیلم را توسط مقلدانش جایز ندانست. ایشان در یکی از سنخنرانیهایش گفت: “شنیدهام غلطی میخواهند انجام بدهند ، که اگر این غلط را انجام دادند، من وظیفهام این است که به آنها گوشزد کنم. شنیدهام میخواهند قمر بنی هاشم را به نقش هنرپیشهها درآورند. “
اما نگرانی اصلی که در صحبتهای وحید خراسانی به چشم میخورد این است که “وقتی حضرت عباس را به آن صورت نشان دادند، دیگر این سوز و گداز در روضهها نخواهد بود، آن کسانی که آن صحنه را ببینید آن هنرپیشه را تماشا کنند، اینها دیگر آنچنان که باید در عزای او نمیسوزند.” به نظر میرسد این نکته مهمترین نگرانی بخشی از روحانیون سنتی و جامعه مداحان باشد که منجر به بحثهای متفاوتی در زمینه اهمیت گریاندن مردم در مراسمهای روضهخوانی شده است.
از سوی دیگر برخی از مراجع شیعه با در پیش گرفتن نظری متفاوت حساسیت چندانی نسبت به نشان دادن چهره بزرگان دینی از خود نشان ندادند. آیت الله سیستانی در پاسخ به این سوال که صورتگری و یا صحنه‌سازی از زندگانی حضرت محمد یا دیگر پیامبران گذشته و یا معصومین و یا هر راز و رمز مقدس تاریخی و نشان دادن آنها بر پرده سینما و یا صفحه تلویزیون و یا تئا‌تر و غیره جایز است؟، پاسخ داد: “ اگر اصل حرمت و بزرگداشت آنان رعایت شود و شخصیت مقدّس آنان را در اذهان مردم خدشه‌دار نکند؛ مانعی ندارد.”
علم الهدی امام جمعه مشهد هم که از نزدیکان آیت‌الله خامنهای محسوب میشود در دیدار با مسوولان و سینماگران حاضر در جشنواره‌ی فیلم بسیج هنرمندان (اختران) درباره‌ی فیلم «رستاخیز»، اظهار کرد: “هنگام ساخت این فیلم از مقام معظم رهبری استفتاء کرده‌اند و آقا نوشته‌اند اگر وهن نباشد، ایراد ندارد که تصویر نشان داده شود.”
همزمان با این اتفاقات در ایران، فیلم سه بعدی و آمریکایی نوح که قرار است طی چند روز آینده اکران عمومی شود، به دلیل نشان دادن چهره نوح در آن با مشکلات جدی اکران در برخی از کشورهای عربی مانند بحرین، قطر و امارات روبرو شده است چنانکه نماینده شرکت تهیه و توزیع فیلم باراماونت که تهیه کننده این اثر است اعلام کرد این سه کشور به همین دلیل، اکران این فیلم را ممنوع اعلام کردند. در مصر هم دانشگاه الازهر که مهمترین مرجع رسمی مذهبی مصر محسوب می شود فیلم سینمایی نوح را تحریم کرد و از مسئولان دولتی خواست از نمایش عمومی آن جلوگیری کنند.
برخی از حامیان این فیلم هم با فعالیت گسترده خواهان اکران فیلم نوح در این کشورها شدهاند. جمعی از فعالان فرهنگی و هنرمندان مصری که در قالب مجموعهای به نام “جبهه خلاقیت” گرد هم آمدهاند، ضمن پافشاری بر اکران فیلم میگویند ممنوع کردن اکران فیلم موضوعیت ندارد چرا که به راحتی امکان مشاهده هر فیلمی در سایتهای اینترنتی وجود دارد.
در بخشی از بیانیه “جبهه خلاقیت” و در پاسخ به اظهارات فقهای الازهر آمده است: “آن کس که ستاره سینما “راسل کرو” را در خیابان ببیند و معتقد باشد او نوح پیامبر است نیازمند روانپزشک است. تعامل صحیح با فیلم با ممنوعیت آن برای میلیونها نفر دارای ذهن و روان سالم و قابل فهم از ماهیت سینما صورت نمیگیرد.”
در همین زمینه شبکه تلویزیونی Dream در مصر میزگردی ترتیب داد که طارق شناوی، منتقد سینما در آن گفت که الازهر نیاز به انقلاب دارد تا با زمانه هماهنگ شود. او گفت که نباید با مردم همچون افرادی نادان برخورد کرد که فرق بین شخصیت حقیقی و بازیگر را نمیفهمند.
طارق شناوی همچنین از الازهر انتقاد کرد که چرا ده سال پیش به نمایش فیلم مصائب مسیح اعتراضی نکرد اما بیش از سی سال است مانع از پخش فیلم رساله (که در ایران به نام محمد رسول الله شناخته میشود) شده است؟
فتوای الازهر مخالفت شماری از روحانیون را هم به همراه داشته است. از جمله شیخ ابراهیم ابوالعلا، امام مسجد تاریخی ظاهر بیبرس در قاهره که گفته به تصویر کشیدن پیامبران در صورتی که توهینی به آنها را در برنداشته باشد اشکالی ندارد و افزوده که چرا نباید به جهانیان نشان داد که پیامبران چگونه می زیستند؟
از زمانی که فیلم به سینماها و خانهها راه یافته است شاهد ساخته شدن آثار زیادی در مورد زندگی پیامبران و بزرگان دینی بودهایم که در برخی از آنها مانند ده فرمان، مصائب مسیح و دو فیلم کشتی نوح (اولی در سال 1928 و دومی محصول 1999) شاهد نشان دادن چهره برخی از پیامبران بودهایم. همچنین در فیلمهای انمیشن زیادی چهره این افراد نشان داده شده است. اکثر این فیلمها بارها و بارها در ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی به نمایش درآمده است. از جمله سریال “یوسف پیامبر” به کارگردانی فرجالله سلحشور (که امروز منتقد فیلم رستاخیز است) مخاطبان زیادی را در سطح ایران و کشورهای اسلامی داشته است. سریالی که در آن چهره یعقوب و یوسف که هر دو از پیامبران محسوب میشوند نمایش داده شده است. هر چند که نمایش چهره بزرگان در قالب نقاشی، تعزیه و مجسمه تاریخچه بسیار طولانی دارد اما به نظر می رسد هنوز هم به عنوان مسالهای جدی برای برخی از هواداران این افراد محسوب میشود. ریشهیابی این حساسیت می تواند تا حدودی تکلیف هنرمندان، مدیران و روشنفکران دینی را با این مقوله مشخص کند.
