به بهانه اکران عمومی “سنگسار ثریا میم”
فیلمی برای افکار عمومی جهان
فیلم «سنگسار ثریا میم»، به کارگردانی سیروس نورسته فیلمساز ایرانی- امریکایی چندی است در اروپا و آمریکا به نمایش عمومی در آمده است.
تا به امروز چند فیلم مستند درباره مجازات اسلامی سنگسار در خارج از کشور ساخته شده اما برای نخستین‌بار است که یک فیلم بلند سینمایی درباره آن ساخته می‌شود. این فیلم را یک کمپانی فیلمسازی آمریکایی به نام “ام‌پاور‌پیکچرز” تهیه کرده است.
سیروس نورسته، کارگردان فیلم نیز اگرچه ایرانی‌تبار است اما به زبان فارسی تسلط ندارد. او متولد کلورادو و فارغ‌التحصیل سینما از دانشگاه “یو.اس.سی” آمریکاست. این فیلمساز حدود بیست سال است که در حوزه تلویزیون و سینما فعالیت می‌کند، اما فیلم «سنگسار ثریا» نخستین فیلم سینمایی او به شمار می‌رود.
فیلمنامه این فیلم را همسر او، “بتسی گیفن نورسته”، فارغ‌التحصیل فیلمنامه‌نویسی از دانشگاه میامی از روی کتابی به همین نام نوشته که به سرگذشت زنی به نام ثریا منوچهری می‌پردازد که در سال 1365 در روستایی در جنوب غربی ایران سنگسار می‌شود. نویسنده این کتاب که در سال 1994 به زبان‌انگلیسی و فرانسوی منتشر شده، فریدون صاحب‌جم ژورنالیست ایرانی‌فرانسوی است.
فیلم سنگسار ثریا از ماه ژوئن آماده نمایش شده و نمایش آن هنوز در سطح اروپا و آمریکا ادامه دارد. این فیلم پیش از این در چند کشور دیگر از جمله آمریکا، کانادا، سوئد و نروژ نیز به نمایش در آمده است.
صحنه‌های فیلم برای اینکه تداعی‌گر طبیعت جنوب ایران باشند در کشور اردن فیلمبرداری شده‌اند و کارگردانی فیلم از این حیث موفق است.
فیلم از آنجا آغاز می‌شود که یک خبرنگار فرانسوی- ایرانی (جیم کویزل)، قصد دارد با اتومبیل شخصی خود از مرز جنوب غربی ایران خارج شود، اما به دلیل نقص فنی اتومبیلش ناچار به توقف در روستایی در همان حوالی می‌شود.
او در حالی وارد ده می‌شود که یک روز پیش از آن، زنی جوان به نام ثریا (مژان مارنو) را به اتهام زنا در آنجا سنگسار کرده‌اند. زهرا (شهره آغداشلو)، خاله ثریا با دیدن خبرنگار از فرصت استفاده می‌کند و یواشکی داستان سنگسار زن و بی‌گناهی اش را برای او تعریف می‌کند.
زهرا در دقایق آغازین فیلم به زبان انگلیسی با خبرنگار صحبت می‌کند و همین کمی برای مخاطب آشنا با موقعیت زنان روستایی در ایران تعجب‌آور می‌نماید. فیلمساز نیز در متن فیلم هیچگونه اطلاعاتی درباره گذشته زهرا نمی‌دهد که زن چرا و چگونه موفق شده در روستایی چنان دورافتاده، بسته و مذهبی، به زبان انگلیسی مسلط شود.
داستان فیلم در مدت زمان یک ساعت و چهل دقیقه به چرایی سنگسار ثریا می‌پردازد: علی (علی نگهبانی) همسر ثریا که ظاهراً در زندان کار می‌کند، قصد دارد با دختر 14 ساله‌ای که فرزند یک پزشک زندانی است ازدواج کند. وضعیت مالی‌‌او خوب نیست و نمی‌تواند از پس هزینه دو خانواده به‌طور همزمان برآید. درنتیجه تصمیم می‌گیرد ثریا را طلاق دهد و خودش از دو فرزند پسرشان نگهداری کند اما سرپرستی دو فرزند دخترشان را به زن بسپرد. ثریا اما نگران است. منبع درآمدی ندارد و به همین دلیل تن به جدایی از مرد نمی‌دهد. مرد برای رها شدن از این مشکل توطئه‌ای می‌چیند. زمینه را به‌گونه‌ای فراهم می‌کند تا ثریا برای بهبود وضعیت مالی‌اش در خانه مردی به نام هاشم (پرویز صیاد) که همسرش مرده و پسری عقب‌مانده دارد کار کند. چندی نمی‌گذرد که ملای ده (علی پورتاش) و شوهر ثریا به او تهمت می‌زنند که با مرد بیوه، رابطه غیر مشروع دارد و او را در میدان ده سنگسار می‌کنند.
خبرنگار فرانسوی- ایرانی پس از شنیدن داستان ثریا، صدای ضبط شده زهرا را به عنوان سندی علیه نقض گسترده حقوق بشر در ایران با خود می‌برد تا: «دنیا بفهمد که چه بلایی بر سر ثریا آمده است.»
نمایش توحش یک مجازات
بتسی گیفن، نویسنده فیلمنامه این فیلم، چندی پیش در گزارشی که صدای آمریکا پخش شد مطرح کرد که «سنگسار ثریا میم» فیلمی است «درباره شکنجه آهسته تا دم مرگ و نمی‌شد که آن را خوشگل و ماست‌مالی کرد؛ چراکه حقیقت آن از دست می‌رفت. در صورتی که وحشیگری مستتر در قانون مجازات اسلامی جوهر این فیلم است.»
سیروس نورسته نیز درباره فیلم خود گفت: «تمرکز فیلم بر صحنه سنگسار است و باید هم مخوف و چندش‌آور درمی‌آمد. ولی من نمی‌خواستم تماشاگر با حالت تهوع از سالن بیرون برود. به همین دلیل تلاش کردم تا آنجا که ممکن هست این صحنه با سلیقه نشان داده شود و تا حد امکان نفرت‌انگیز.»
شهره آغداشلو بازیگر فیلم نیز در همین گزارش درباره انگیزه خود از بازی در این فیلم توضیح داد: «وقتی فیلمنامه را خواندم متوجه شدم که با ساخت این فیلم شاید بشود کمکی کرد به بالا رفتن آگاهی افکار عمومی جهان تا آن‌ها متوجه این نوع مجازات اسلامی شوند.»
وی در ادامه گفت: «تاکید فیلم بیشتر روی بخش فیزیکی و جسمانی فیلم است: زنی که دارد زیر باران سنگ جان می‌سپرد. تمامی شادی من از ساخت این فیلم هم این است که مردم جهان که هیچ اطلاعی از این مجازات اسلامی ندارند نسبت به آن آگاه شوند.»
نگاه رسانه‌ها
فیلم «سنگسار ثریا میم»، اگرچه ضعف داستانی و شخصیت‌پردازی دارد، اما فیلمی تاثیرگذار و در انتقال ابعاد غیر انسانی موجود در مجازات اسلامی سنگسار موفق است و تا به امروز نقدهای متعددی درباره آن مطبوعات اروپایی نوشته شده است.
«ماریا دومه‌لف ویکه» در روزنامه GP با تاکید بر اینکه قانون مجازات اسلامی، برای ثریا هیچ راهی جز این نمی‌گذارد که طعمه قوانین مردسالارانه شود، نوشته است: «سیروس نورسته در این فیلم به خوبی موفق شده از تک صحنه‌هایی که به عکاسی نزدیک است به کلیت یک فیلم تاثیرگذار برسد و مخاطب را با خود ببرد به فضای آثاری چون بادبادک باز و هزارخانه خورشیدرو نوشته خالد حسینی و مستند چهار زن و یک مرد ساخته ناهید پرشون که نشان می‌دهند چگونه مردها از زنان به خاطر موقعیت خود بهره‌برداری می‌کنند.»
«جین مگنوسون»، منتقد دیگری در روزنامه DN نوشت: «این فیلم جزو فیلم‌هایی است که دنیا را تکان می‌دهند و به همین دلیل باید تشویق شود، چون در میان هزاران آدم‌بلندمرتبه سینمایی، کمدین، موزیسین و رمانتیک، جرئت می‌کند فیلمی کاملاً غیر سکسی بسازد و از مرگ و آزار زنان یک منطقه بگوید.»
نگاه مردم
هنگام نمایش فیلم، از گوشه و کنار سالن سینما صدای هق‌هق گریه زنان و مردانی به گوش می‌رسد که تنها ایرانی نیستند.
آرش نوذری که فعال سیاسی در تورنتو است می‌گوید: «چنین فیلم‌هایی را که دست روی معضلات اجتماعی می‌گذارند به سختی می‌توان فقط با زاویه دید هنری بررسی کرد. بخصوص اگر مسائل روز اجتماعی همچون مسئله سنگسار را محور قرار داده باشند. به نظر من سیروس نورسته در ساخت این فیلم قصدش فقط کار هنری و سینمایی نبوده و می‌خواسته افکار عمومی را متوجه وجه غیر انسانی قانون مجازات اسلامی کند.»
وی ادامه می‌دهد: «اما به نظر من منطق داستانی فیلم مشکل دارد. به عنوان مثال نمی‌توانم بپذیرم که در کشوری که حق طلاق با مرد است و مردها با هزار و یک ترفند از دادن نفقه و مهریه می‌گریزند، چرا قربانعلی برای رها شدن از دست ثریا، به طراحی چنین دسیسه‌ای متوسل می‌شود؟ من فکر می‌کنم روی شخصیت قربانعلی باید کمی بیشتر کار می‌شد.»
فخری مهرآور، فعال حقوق زنان در استکهلم معتقد است فیلم موفق است چون به خوبی توانسته ابعاد غیر انسانی قانون سنگسار را به تصویر بکشد.
به عقیده وی صحنه اعدام در فیلم به شکلی واقعی تصویر شده و توضیح می‌دهد: «به نظر من این فیلم در ساختن افکار عمومی در جهان علیه مجازات اسلامی سنگسار و اعدام موثر است. صحنه سنگسار زن نیز خوب درآمده است. البته بر اساس آنچه تا به حال خوانده‌ایم، زن را بی‌حجاب در گودال نمی‌گذارند و هنگام پرتاب سنگ است که پارچه دریده و چهره فرد معلوم می‌شود. فیلمساز هم ناچار نیست در جزئیات عین واقعیت پیش برود. »
او که آموزگار زبان مادری فارسی در استکهلم است ادامه می‌دهد: «شهره آغداشلو اما در این فیلم بد بازی می‌کند. او دوربین را حس می‌کند و نتوانسته نقش یک زن روستایی جسور را دربیاورد. بازی راحتی ندارد و معلوم نیست که کیست. زنی لوند با سابقه شهرنشینی؟ زنی منفعل که در برابر سنگسار ثریا فقط خود را به خاک و خل می‌کشد؟ زنی جسور که مدام در حال درگیری و چالش با ملا و کدخدای ده است؟ خلاصه شخصیت او برای من جا نیفتاد و به قولی یکپارچه نبود.»
آرمین خالقی دانشجوی رشته سینما می‌گوید: «فیلم تاثیرگذاری بود اما بخش هایی از آن اضافه بود. مثلاً صحنه‌ای که یک گروه سیرک همزمان با سنگسار ثریا وارد ده می‌شوند کارکرد خوبی در فیلم نداشت. می‌دانم که قصد کارگردان این بود که بگوید مردم همانطور که به تماشای سنگسار ثریا نشستند، به تماشای سیرک نیز می‌نشینند و به عمق فاجعه‌ای که دارد اتفاق می‌افتد فکر نمی‌کنند اما اینکه کنار صحنه اعدام، کسی ریش خود را بتراشد خیلی اغراق‌آلود به نظر می‌رسید. آیا واقعاً مردم ایران تا این حد حساسیت‌های خود را نسبت به مسئله‌ای تا این حد فاجعه‌آمیز است از دست داده‌اند؟ این کسانی که به تماشای اعدام یک انسان می‌نشینند چه کسانی و از کدام طبقه فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی هستند؟ آیا اینها مردم هستند یا طیفی به هر دلیل متمایل به حکومت؟ حتی یک مرد از سنگسار ثریا اندوهگین نیست. چرا؟ زنانی هم که مدافع ثریا هستند منفعلانه عمل می‌کنند و هیچ کدام توضیحی به ملای ده نمی‌دهند. چرا؟ فیلم به این پرسش‌ها هیچ پاسخی نمی‌دهد.»
گفتنی است سیروس نورسته پیش از این مجموعه مستند «راه یازدهم سپتامبر» را درباره مسلمانان سراسر دنیا و ارتباط آن‌ها با حادثه یازدهم سپتامبر برای ABCساخته است.
