یورگ بیشوف
دریاچه ارومیه، واقع در شمال غربی ایران، به یک سوم مساحت اولیه خود تقلیل یافته. درحال حاضر طرحی برای نجات اکوسیستم منحصر به فرد آن ارائه نشده است.
پشت ایستگاه قطار “شرفخانه” چندین خانه یک طبقه بدون سکنه باقی مانده؛ یک باغ پر از علف های هرز و کمی دورتر یک هتل نسبتاً بزرگ و درعین حال خالی. سپس یک دریاچه دیده می شود که در آن پلاژ و همچنین اسکله ای ساخته شده از الوارهای بزرگ چوبی وجود دارد. نور خورشید از سطح دریاچه بازمی تابد، ولی نمی توان فهمید که آیا بازتاب آفتاب بخاطر آب است یا نمک. فصل رفت و آمد در این ایستگاه قدیمی به پایان رسیده؛ و شاید هم این پایانی برای همیشه باشد.
یک اکوسیستم منحصر به فرد
شرفخانه در ساحل شمالی دریاچه ارومیه بین استان های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته. در قهوه خانه این روستا، یک مرد جوان از روزهایی می گوید که ساحل دریاچه مملو از گردشگران بود و هوای دریاچه در تابستان نیز طراوت خاصی داشت. او می گوید: “شرفخانه به عنوان ایستگاهی زیبا برای شناگران شناخته می شد. پس از آن، آب برگشت و امروز دیگر هیچ کس نمی آید.” او به فراخوانی اشاره می کند که روی شیشه مغازه چسبانده شده؛ فراخوان شهردار از مردم منطقه برای گردهمایی: “مردم با ایده های مختلف گردهم آیند تا به این نتیجه برسیم که چگونه دهکده را نجات دهیم”. مرد جوان شانه خود را به نشانه اینکه ایده ای ندارد بالا می اندازد و می گوید: “جوانان درحال ترک روستا هستند.”
دریاچه ارومیه بزرگ ترین دریاچه نمک ایران است و مساحت آن در حدود ۶۰۰۰ کیلومتر مربع، یعنی ده برابر بزرگ تر از دریاچه لمان در سوئیس می باشد. امروز مساحت این دریاچه به یک سوم تقلیل یافته و مابقی آن به کویری از نمک تبدیل شده؛ بسیاری از بخش های آن به باتلاق های نمک تبدیل شده. نمک این دریاچه به میزان ۳۰۰ گرم در هر لیتر آب افزایش یافته که از این حیث ۸ برابر شورتر از آب دریاست. چنین غلظت نمکی می تواند گونه های جانوری منحصر به فرد این دریاچه را که در هیچ جای دیگری قابل مشاهده نیست، ازبین ببرد: یکی از این گونه های جانوری، سخت پوست کوچکی به نام “آرتمیا ارومیانه” است.
این سخت پوست های آب شور، دریاچه ارومیه را به استراحتگاه پرندگان مهاجر تبدیل کرده اند. فلامینگوی صورتی، پلیکان و دیگر گونه های پرندگان مهاجر در این محل توقف و از این خرچنگ های کوچک تغذیه می کنند. درنتیجه، نام این دریاچه در لیست ذخایر طبیعی یونسکو نیز وارد شده. ولی ساکنان منطقه می گویند که تعداد پرندگان روز به روز کمتر می شود. زمانی که دریاچه به طور کامل خشک شود، آنها نیز ازبین خواهند رفت. دریاچه بی آب حتی برای انسان، دیگر حیوانات و گیاهان نیز به عنوان یک تهدید محسوب می شود، زیرا غبار نمک که بوسیله باد برمی خیزد، به سلامت موجودات زنده صدمه می زند.
انحراف بیش از حد آب
کاهش آب دریاچه بسیار متحیرکننده است، زیرا عمق دریاچه کم و کف آن بسیار صاف است. درنتیجه، سطح آن به سرعت پایین می رود. بین سال های ۱۹۹۸ و ۲۰۱۱، سطح آب در حدود ۷ متر کاهش یافت، درحالی که گستره آب به میزان ۶۰ درصد کوچک شد. دلایل خشک شدن این دریاچه متعدد است و ازسوی کارشناسان و فعالان محیط زیست به طرق مختلف ارزیابی شده. یکی از این دلایل، کاهش بارندگی سالانه به میزان ۲۰ درصد از سال ۱۹۹۷ است. ولی مهم ترین دلیل به بهره برداری از آب رودخانه ها برای تولید آب آشامیدنی و کشاورزی مربوط می شود.
محمد حسن زاده، یک فعال محیط زیست در تبریز، دراین خصوص می گوید: “جمعیت به سرعت افزایش یافته و تقاضای مصرف آب نیز بالا رفته. از زمان انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق، دولت همواره تلاش کرده که کشور را تا حد ممکن به سوی خودکفایی هدایت کند.” میزان زراعت افزایش پیدا کرده و سدهای متعددی برای ذخیره کردن آب و آبیاری زمین های زراعی ساخته شده اند؛ علاوه براینکه مصرف آب نیز بالا رفته. او می گوید: “مردم متوجه نیستند که آب منحرف شده که برای آنها زندگی به ارمغان داشته، از دریاچه کاسته شده و درنتیجه باعث مرگ آن گشته است.”
در شهرهای تبریز و ارومیه گردهمایی های اعتراض آمیزی برای نجات این دریاچه انجام شده. درواقع اعتراضات در آذبایجان ترک زبان می تواند باعث افزایش نارضایتی در سطح ملی شود و درنتیجه به نگرانی مقامات و نادیده گرفتن آنها بینجامد. حسن زاده اعتراضات را غیرسازنده می داند. او دراین خصوص می گوید: “نباید موضوع را سیاسی کرد. این فاجعه گریبان همه را گرفته و همه باید با هم تلاش کنند تا جلوی آن را بگیرند.”
به گفته حسن زاده، مسیر جاده از ساحل غربی این دریاچه به سوی جنوب با مشکلاتی مواجه شده. در سمت چپ جاده، کویر خاکستری رنگی به دلیل خشک شدن دریاچه به وجود آمده و به فاصله هر چند کیلومتر نمک به روی جاده سرازیر می شود. در مسیر جاده نقده، مزارع ذرت روز به روز بیشتر گسترش می یابد و آبیاری آن ازطریق لوله کشی است؛ در اینجا همان آبی مصرف می شود که از دریاچه گرفته شده و باعث خشکی آن گشته.
باتلاق های خشک
در شهر نقده، غلامرضا جعفری و مظفر خیری منتظرمان هستند تا مشکلات مربوط به کارشان را برای ما بازگو کنند. یکی از آنها کارمند وزارت داریی بوده و دیگری معلم: آنها از زمان بازنشستگی شان به فعالیت های زیست محیطی روی آورده اند. آقای جعفری می گوید که گروه آنها در حدود صد عضو دارد و بیست تن از آنان در زمینه های آموزشی فعالیت می کنند؛ به عنوان مثال، کلاس هایی درخصوص آگاه سازی و هوشیارسازی مردم نسبت به محیط زیست خود و همچنین پروژه ای برای صرفه جویی در استفاده از آب برای کشاورزان که در آن با وزارت کشاورزی همکاری کرده است. آقای خیری می گوید: “مردم به شکلی مثبت روبروی ما قرار گرفتند، زیرا همه می خواهند که دریاچه ارومیه زنده بماند. همان طور که می دانید حفاظت از محیط زیست و حفظ بقای آن به نفع همه است.”
خیری به کوه های مرزی پربرف که در مثلثی میان ایران، ترکیه و عراق در غرب قرار گرفته اشاره می کند و می گوید: “آب مورد استفاده ما از آنجا می آید.” ولی مسیر این آب قبل از رسیدن به دریاچه ارومیه، بسته و ذخیره می شود. بسته شدن آب این رودخانه ها باعث شده تا کف دره ها خشک شود. به همین دلیل، بسیاری از پرندگان که قبلاً در این دره ها زندگی می کردند ناپدید شده اند. با کمک یک وام کوچک متعلق به یک برنامه ساخت و توسعه ازسوی سازمان ملل، کانالی حفر شده و آب از یک سد به دو دره خشک شده وارد می شود.
خیری در امتداد این کانال پمپ هایی را نشان می دهد که درحال پمپاژ آب و برداشتن آن هستند و با عصبانیت می گوید: “اینها کشاورزانی هستند که آب می دزدند تا مزارع خود را به صورت غیرقانونی آبیاری کنند. در گذشته این زمین ها مرطوب بودند.”
آگاه سازی وجدان زیست محیطی
محمد حسن زاده با اطمینان می گوید که مردم منطقه و دولت از بزرگی این فاجعه زیست محیطی آگاه اند. ولی هنوز راه حل مناسبی برای ازبین بردن این معضل ارائه نشده است. آوردن آب به اینجا از دوردست ها، هدایت آن به داخل دریاچه، جدا از مشکلات فنی و مالی آن، نیاز به سرمایه گذاری هنگفتی دارد. اکنون این سؤال مطرح می شود که آیا هدایت آب مورد استفاده آبیاری به سوی این دریاچه زندگی بسیاری از مردم را به خطر نمی اندازد؟ حسن زاده می گوید: “محیط زیست هیچ گونه حد و مرزی نمی شناسد و همه باید با هم کار کنند تا آن را پابرجا نگاه دارند. ما نیز به کمک و توصیه های دیگر کشورها نیاز داریم و امیدوارم که بتوانیم چنین کمک ها و توصیه هایی را ازسوی آنها دریافت کنیم.”
نویه زورشر سایتونگ، ۲۶ اوت
