کاخ احمدشاهی، قدیمی‌ترین کاخ مجموعه سعدآباد برای اولین بار پس ازسی و سه سال، از اختیار سپاه پاسداران خارج شد. اما هنوز مشخص نیست که این میراث فرهنگی ثبت شده و با ارزش چه حال و روزی دارد و در آینده کاربری آن چه خواهد بود.
گفته می‌شود قدمت کاخ احمدشاهی به سال ۱۲۹۷ شمسی برمی‌گردد و زمانی که رضاخان میرپنج، سردار سپه(وزیر جنگ) شد ساخت این کاخ به پایان رسیده بود. اما احمد شاه قاجار فرصت چندانی نداشت تا از آن استفاده کند. در همان سال‌های نخست‌وزیر رضا خان به دنبال خریداری یک ملک ییلاقی خوش و آب و هوا بود و به سمت کرج نظر داشت اما یک مشاور خبره، سعدآباد را به او معرفی می‌کند. مجموعه کاخ‌هایی که اکنون به نام سعدآباد می‌شناسیم و ۳۰۰ هکتار از شمالی‌ترین نقطه پایتخت را در برمی‌گیرد، حاصل علاقه پهلوی اول به خرید ملک‌های مرغوب آن منطقه و استمرار ساخت کاخ‌ها و بناها تا زمان پهلوی دوم است. اما از این بین، قدیمی‌ترین کاخ سرنوشتی عجیب داشت و ابتدا به دست سردار سپه افتاد اما وقتی سلطنت پدر و پسر هم برافتاد، این کاخ به روی مردم باز نشد و نصیب سپاه شد.
از سردار سپه به سپاه
در سال ۱۳۵۹ شورای انقلاب تصویب کرد که مجموعه سعدآباد به انضمام تمامی کاخ‌ها، تاسیسات، ساختمان‌ها، باغ‌ها و محوطه در اختیار وزارت فرهنگ و آموزش عالی وقت قرار بگیرد تا حفظ و حراست شده و تبدیل به موزه شود.
اما سایر نهادها به این راحتی نمی‌توانستند از سعدآباد دل بکنند. چندی بعد نهاد ریاست جمهوری به سراغ قسمت شرقی رفت و تا به امروز هم دو کاخ از مجموعه در اختیار نهاد ریاست جمهوری است. بخشی به تصرف لشکر ۵۸ ذوالفقار از ارتش درآمد و پادگان امام علی در شمال مجموعه مستقر شد. توجیه استقرار پادگان امام علی این بود که آنها در جای استقرار “گارد جاویدان”(نیروهای حفاظت دربار و خاندان شاهنشاهی) که محیطی نظامی محسوب می‌شده حضور دارند. پس سهم خود را با فنس از بقیه جدا کردند. اما شرایط خاص جنگی باعث می‌شود تا آنها مدام بر تصرفات خود افزوده و در سال ۱۳۶۳، کاخ احمدشاهی و استخر مجاور آن را در اختیار بسیج خواهران قرار می‌دهند. در همان سال‌ها اعلام شد که در کاخ به منظور حضور زنان بسیجی و آموزش آنها “تعمیرات اساسی” صورت گرفته است. تا این لحظه هیچ گزارشی از میزان تغییرات و آسیب‌های وارد شده به کاخ در دست نیست اما طبیعتا تغییرات مدنظر بسیج بدون حضور کارشناس میراث فرهنگی و بی‌توجه به ضوابط و الزامات این گونه بازسازی‌ها بوده است.
سازمان میراث فرهنگی از سال ۱۳۶۶ برای بازپس گیری این تصرفات اقدام می‌کند اما نه تنها موفق نمی‌شود که در سال ۱۳۷۷، بسیج خواهران با کشیدن دیواری آجری به قطر ۳۰ سانت، ۱۶ هکتار سهم خود را محفوظ نگه می‌دارد.
“این خبر خوشحالی ندارد”
محمدصالح رضاخانی، مدیر مجموعه تاریخی فرهنگی سعدآباد همولایتی سردار سپه است. او از فرمانداری رامسر(شهر اسفندیار رحیم مشایی) به تیم گردشگری دولت گذشته وارد شد و مدیریت کاخ را برعهده گرفت اما او نخستین مدیر مجموعه است که حالا اختیار کاخ احمدشاهی را هم در دست دارد.
او به موجب تفاهمنامه‌ای قدیمی‌ترین کاخ مجموعه را در اختیار گرفته اما آن شانزده هکتار اراضی اطراف کاخ هنوز در اختیار بسیج است و به نظر می‌رسد قصدی برای بازگرداندن آن ندارد.
رضاخانی در گفت‌وگو با روزنامه بهار توضیح می‌دهد: “ششم مهر کاخ را تحویل دادند، صورتجلسه نوشتیم، بازدید میدانی انجام شد البته ساختمان به مرمت و بازسازی کلی نیاز دارد، اسناد و مدارک به سازمان مرکزی ارسال شده تا کارشناسان برای بازدید بیایند.”
او از ارائه توضیح درباره وضعیت فعلی کاخ خودداری کرده و درباره سرنوشت دیوار ساخت سپاه می‌گوید: “ فعلا در حال کار گذاشتن دروازه‌های سابق در جای اصلی‌شان هستیم تا مسیر برای رفت‌وآمد و بردن مصالح باز شود، ما نمی‌توانیم از مسیر نظامی وارد شویم.”
شیده لالمی، نویسنده گزارش “بهار” به سراغ اسکندرمختاری، معاون حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی در دولت خاتمی که سال‌ها پرونده کاخ احمدشاهی و متصرفاتش را پیگیری کرده بود رفته است و از زبان او می‌نویسد: “خبر بازگرداندن این کاخ خوشحالی ندارد. سازمان میراث فرهنگی سال‌های طولانی در برابر این موضوع مقاومت کرده بود. نیروهای نظامی تنها کاخ احمدشاهی را در اختیار نداشتند بلکه چندین هکتار از اراضی سعدآباد در اختیار آنها بود که باید به سازمان میراث فرهنگی تحویل داده می‌شد.”
وضعیت مبهم کاخ
شرح تلاش‌ها برای بازپس گیری اراضی سعدآباد و کاخ احمدشاهی و امتناع سپاه طولانی است. در مقاطعی کار به تفاهم هم نزدیک شده اما منجر به نتیجه نشده و حتی به مراجع قضایی هم شکایت شده است. این مجموعه پرارزش تاریخی در طول مدتی بیش از سه دهه بدون محافظت و نگهداری بوده و در اختیار ارگانی نظامی قرار گرفته تا در آنجا مشق جنگ و تیراندازی کنند و هیچ معلوم نیست که الان چه وضعیتی داشته باشد.
بنا به تایید مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در آن محل “ساخت و ساز وسیع” صورت گرفته و درختان کهنسال منطقه نیز قطع شده است.
این موضوع که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان میراث فرهنگی با وجود رایزنی‌های فراوان و حتی ورود دادسرای نظامی به موضوع نتوانسته‌اند در برابر اصرار غیرقانونی و بدون مجوز سپاه کاری از پیش ببرند، نشانه‌ای نگران‌کننده از میزان اهمیت میراث تاریخی و توان نهادهای دولتی برای حفاظت از این آثار است. قلعه فلک‌افلاک در خرم آباد، قصر فیروزه در تهران، قلعه پرتقالی‌ها در هرمز و چندین و چند اثر تاریخی دیگر وضعیتی مشابه کاخ احمدشاهی داشته و دارند.
کاخ یا کوشک؟
کوشک احمدشاهی، خوابگاه ییلاقی احمد شاه در نیاوران و همسایه کاخ صاحبقرانیه(محل سکونت ناصرالدین شاه قاجار) بود. بعدها این مجموعه کاخ‌ها هم در اختیار سلسله پهلوی قرار گرفت و پس از انقلاب اسلامی تبدیل به کاخ موزه شد. این کوشک سوای کاخ احمد شاهی است که در مجموعه سعدآباد قرار داشت و داستانش ذکر شد. گاهی به اشتباه، کوشک و کاخ احمدشاهی با هم یکی گرفته می‌شود.
در عکس زیر، قرارگیری کاخ احمدشاهی را در مرز تصرفات سپاه که با هاشور مشخص شده، می‌بینید.
