زن گرایی پوشالی در سینمای بازاری ایران…
در نقد سینمایی، واژه ی «مجاز» (trope) به الگویی غیر واقعی اطلاق می شود که بر اثر تکرار و تمرین به کلیشه مبدّل می شود. متاسفانه برخی مجازها به طرز قبیحی کلیشه های فرهنگی را بازسازی می کنند. یکی از انواع مجاز که به ویژه در سینمای پاپ ایران به وفور یافت می شود کلیشه ی زن فمینیست است که حاصل تصویر مجازی «فمینیسم پوشالی» است. در این نوشتار کوتاه بر آنم که جلوه های «فمینیسم پوشالی» را در فیلم عامه پسند «ورود آقایان ممنوع» (۱۳۹۰) به کارگردانی رامبد جوان بررسی کنم.
در سینمای ایران و جهان، تصاویر کلیشه ای از فمینیسم معمولاَ تصاویری اغراق آمیز و غیر واقعی هستند که به فمینیسم واقعی (جنبش فرهنگی-اجتماعی) شباهتی ندارند. در فیلم ها و داستان هایی که از این مجاز پیروی می کنند، موضوعات، شخصیت ها (کاراکترها)، و دیالوگ ها به گونه ای انتخاب می شوند که تصویری تحریف شده و فریبنده از فمینیسم ارائه کنند. این تصاویر معمولاَ با توسّل جستن به کلیشه های فرهنگی یا با سوء استفاده از ناآشنایی مخاطبان با مفاهیم اولیه ی فمینیسم با بیننده رابطه برقرار می کنند. فمینیسم پوشالی خواه ناخواه جنبش فمینیسم را تحقیر و آن را به صورت نوعی مشکل روانی زنانه تصویر می کند.
در فیلم «ورود آقایان ممنوع»، ویشکا آسایش در نقش خانم دارابی، شخصیت اصلی فیلم و مدیر یک دبیرستان دخترانه است که به هیچ مردی اجازه ی ورود به دبیرستان را نمی دهد. گرچه این تصویر با پیروی از معیارهای سنتی-سیاسی جامعه ی مردسالار ایران ساخته شده است، گناه تفکیک جنسیتی، خیلی راحت، بر گردن خانم دارابی افتاده است. «ورود آقایان ممنوع» در واقع مدینه ی فاضله ای را تصویر می کند که در ان (بر خلاف جامعه ی ایرانی) مردان و زنان آن از حقوق مساوی برخور دارند. فمینیسم خانم دارابی بالتبع باری بر دوش این تساوی جنسیتی است. فمینیسم اساساَ برای تحقق چنین تصویری به وجود آمده، و طبیعی است که در محیطی تخیلی و پسافمینیسم جایی برای ان وجود ندرد. شخصیتهای اصلی مرد (آقای جبلی و پدر پریا)، بر خلاف هنجارهای جامعه ی سنتی، مردانی آگاه، فهیم، و زن دوست هستند که حدود و وظایف خود را به جا می آورند، با شخصیت و رفتارهای زنانه کاملاَ آشنا هستند، و مردان زن ستیز (آقای رضاییان) را تحقیر یا تنبیه می کنند. در چنین مدینه ای زنان «گرگ» هستند و مردان (پدر پریا) هم ظاهراَ با آن مشکلی ندارند.
آن چه خانم دارابی را شخصیت فمینیست داستان می کند خشونت، استبداد، و مردگریزی او نیست، بلکه سخنانش در مورد تساوی حقوق فردی-اجتماعی-تحصیلی دختران و پسران است. این سخنان که به خودی خود تصویری خنثی از فمینیسم به دست می دهد، در کنار خشونت و مردگریزی افراطی خانم دارابی به باز تولید کلیشه های آشنای فمینیستی می انجامد و پیام تساوی را بی اثر می کند.
یکی دیگر از تکنیک های خلق مجاز، ایجاد شخصیتی متضاد است که در برابر نقش فمینیست قرار بگیرد و معیارهای او را زیر سوال ببرد. پریا (یکی از شاگردان) با وجود سن کمش مدام مقابل خانم دارابی قد علم می کند و او را با اعتماد به نفس «زنیکه دیوانه» و «ترشیده» می خواند. گرچه شخصیت پریا در نهایت مستقل از پدرش تعریف نشده، باید پذیرفت که قرار گرفتنش در مقابل خواسته ها و معیارهای خانم دارابی، بیننده را در بازگشت به کلیشه های امن جنسیتی کمک می کند. خانم آغاسی (دبیر ادبیات) هم که زنی چادری است و سمبل ارزش های سنتی جامعه تلقی می شود، بر خلاف خانم دارابی بسیار «مهربان» و خوش برخورد است، و سخنانش در مورد عشق کاملاَ با سخنان دارابی در تضاد است.
فمینیست پوشالی معمولاَ شخصیتی حرّاف، خودمحور، مخوف، و چندش آور است که حضورش با مالکیت یا تصاحب حقوق سایرین (همسر ضعیف النفس یا زن سالار، فرزندان، شاگردان) در هم می آمیزد. این ویژگی ها به راحتی در خانم دارابی مشهود است. به علاوه خانم دارابی به لحاظ ظاهری هم کلیشه های فمینیست پوشالی را تایید می کند. مقنعه و عینک او که در آغاز داستان، خشکی و سبک مغزی او را به طرز مزحکی نشان می دهد، در پایان و با تغییر جهت ضمنی او به سمت کلیشه های لطیف زنانه به پوششی زیباتر با اغراقی کمتر مبدل می شود.
با وجود تلاش بسیار نویسنده برای نشان دادن نقش های جنسیتی مساوی، نشانه های زن ستیزی در فیلم کاملاَ مشهود است. این موضوع که یک مرد در جمع کثیری از زنان وارد شده و یک شب موضوع تمام مکالمات، و هدف عواطف و تمرکز جمع زنان گشته، خود نوعی سهل انگاری در به تصویر کشیدن شخصیت و عواطف زنانه است. شخصیت های زن فیلم، حتی زنان مردستیز، جدا از مردان داستان تعریف نشده اند و به صورت مستقل وجود ندارند.
فیلم موفق معمولاَ مصداق حقیقت است، و به هر ژانر و قالبی که تعلق داشته باشد شخصیتهایش بازتاب واقعیتند. شخصیت بازتاب واقعیت شخصیتی است که افکار، عواطف، و سخنان او با افکار، عواطف، و سخنان طبیعی انسان تطبیق داشته باشد. فیلم «ورود آقایان ممنوع» از شرایط ساده ی پایبندی به حقیقت سر باز زده و در همان ابتدای کار (در صحنه ی شکنجه ی مردان توسط خانم دارابی در زیرزمین) افراط و تفریط های شدید اجتماعی را نمایان کرده است. گرچه این فیلم برگزیده ی بییننده ی عام در جشنواره ی فیلم فجر است، متاسفانه باید اذعان کرد که ۵ ستاره بودن فیلم به دلیل توانایی بالای آن در بازسازی کلیشه های فرهنگی - سنتی جامعه و تمسخر فمینیسم است.
پ.ن. فمینیسم پوشالی بحث تازه ای نیست. برای آشنایی با این بحث در فرهنگ آمریکا این لینک را ببینید.
نلی مک کی به کنایه تصاویر کلیشه ای از فمینیسم را باز می شمارد.