سخنان خامنه ای در سفر به استان خراسان شمالی نکات مهمی را در خصوص سیاست های کلان حکومت در افق زمانی رویت پذیر آشکار ساخت. وی در چند سخنرانی به صورت آگاهانه و هدفمند مطالب راهبردی را بیان داشت. با توجه به جایگاه استراتژیک او در ساختار حقیقی و حقوقی قدرت و اهمیت نظرات ارائه شده می توان چشم انداز سیاست های آینده حکومت را در این سخنان مشاهده کرد. البته تردید وجود دارد که این سیاست ها امکان اجرا شدن کامل را داشته باشند. افول نسبی موقعیت رهبری در درون ساخت سیاسی و افزایش تنش ها و منازعات در درون جناح های حکومتی نیز چالش های جدی برای تحقق اراده خامنه ای ایجاد می کنند. اما در هر صورت از خلال این سخنان می توان فهمید نیروی اصلی قدرت چه برنامه و مقاصدی برای آینده در حوزه سیاست داخلی و خارجی در نظر دارد. در ادامه سعی می شود به تفکیک پیام های مهم سفر ۸ روزه وی شمال شرق کشور بررسی گردد.
سیاست خارجی:
مجموعه سخنرانی های عمومی و حرف های خامنه ای در جلسات با گروه ها و اقشار خاص حاوی تاکید پر رنگی بر تداوم خط تقابل با غرب و پا فشاری بر ماجرا جویی هسته ای بود. وی سعی زیادی کرد تا نقطه آسیب حکومت در مواجهه با تحریم ها را نقطه قوت نشان دهد و با فضا سازی از تاثیرات روانی منفی تحریم ها بکاهد. او با احساس نگرانی از گسترش جو ناامیدی و یاس در کشور کوشید تا چهره با ثبات و قدرتمندی از نظام ارائه دهد و در عین حال همگان را به تحمل سختی های اقتصاد مقاومتی قانع سازد.
همچنین با طرح بحث اینکه مشکل غرب نه تنها برنامه هسته ای نیست بلکه حتی خود جمهوری اسلامی نیز به تنهایی شامل نمی شود بلکه با پیشرفت و استقلال مردم ایران مشکل دارد.
هدف وی از طرح این مسائل خنثی سازی زمزمه هایی در داخل حکومت و جامعه است که با توجه به تاثیرات مخرب عظمت طلبی اتمی حکومت خواستار مصالحه و تنش زدایی در روابط خارجی کشور و بخصوص بحران هسته ای هستند. وی با توجه به ناتوانی در توجیه و بر شماری منفعت های بی اعتنایی به مجازات های بین المللی و جلو بردن فعالیت های اتمی به هر قیمتی ، صورت مساله را عوض کرد و می پندارد می تواند با ریشه داشتن تئوری توطئه و دشمن ستیزی در فرهنگ سیاسی ایران، سیاست ستیزه جویانه کنونی را جا بیندازد.
از سخنان خامنه ای می توان دریافت حاکمیت دست کم تا اطلاع ثانوی قصد ندارد به دلیل فشار تحریم ها دست از فعالیت های هسته ای که مورد اعتراض جامعه جهانی است ، بردارد. اما در عین حال حاکمیت در نظر دارد فضای گفتگو و مذاکره با غرب را زنده نگاه دارد و با خرید زمان اجازه ندهد که میزان تحریم ها افزایش یابد.
در اصل حکومت مترصد زمان است تا بتواند از وضعیت دشوار کنونی خود را نجات بدهد و راه هایی برای دور زدن تحریم ها را پیدا کند. در واقع وضعیت وخیم اقتصادی کنونی کشور محصول عوامل داخلی و خارجی است. وزن تاثیر تحریم ها در مقایسه با بی تدبیری ها و سیاست های غلط حکومت کمتر است. توجه به این مساله و بخصوص سوء ظنی که نسبت به دولت احمدی نژاد وجود دارد ، یکی از تکیه گاه هایی است که خامنه ای می پندارد می تواند با تدابیری از مخمصه کنونی رهایی یابد و مقاومت فرصت های بهتری در آینده برای کسب امتیاز فراهم می سازد.
اصلاح طلبان ، حلقه هاشمی رفسنجانی و منتقدین درون حکومت
یکی از سرفصل های مهم اظهارات خامنه ای برجسته سازی رویش های بی شمار در حکومت و تضمین بقای آینده بود. وی گفت: “با وجود برخی ریزش ها از میان قافله انقلاب، رویشهای فراوان انگیزه های جدید و عزمهای راسخ و آگاه، ملت ایران را اکنون به خط شکن شجاعت و ایستادگی در مقابل فزون خواهی سلطه گران تبدیل کرده است.
روی برگرداندن عده ای از انقلاب اسلامی به معنای از حرکت ایستادن قافله انقلاب نیست افزودند: برخی افراد به دلایل مختلف همچون احساس خستگی یا تردید در گذشته خود و یا فریفته شدن به لبخند دشمن، از مسیر انقلاب خارج شدند اما در مقابل، به برکت خون شهیدان، رویش های جدید و فراوانی در نسل جوان بوجود آمده که سراسر کشور را لبریز از روحیه ایستادگی، ثبات و عزت کرده است.”
از اشارات و قرینه های سخنان وی به راحتی می توان دریافت که منظور وی کارگزاران قدیمی نظام هستند که با سیاست های موجود به درجاتی زاویه پیدا کرده و خواهان تغییراتی معنا دار هستند. این افراد در وهله نخست اصلاح طلبان و حلقه هاشمی هستند و سپس حتی می تواند بخشی هایی از طیف سنتی و لایه های بازاری و روحانی را نیز در بر بگیرد. از دید وی این جریانات دیگر در صحنه نقش آفرینی در داخل حکومت و عرصه رسمی سیاست جایگاهی ندارند و فضا در اختیار نیرو های جدید و جوان است که جایگزین آنها شده اند و قدرت به مراتب بیشتری نیز به نظام سیاسی بخشیده اند. به عبارت دیگر وی برای آینده نظام به این نیرو ها دل بسته است. بدینترتیب از آنجاییکه موفقیت دیدگاه های رفورمیستی و پارلمانتاریستی نیازمند موافقت بخش مسلط قدرت است ، لذا رویکرد خامنه ای و اظهارات صریح او مجالی به تحرک طرح بازگشت به قدرت خاتمی و یا پروژه های بدیل جنبش اجتماعی نظیر طرح بینابینی عبدالله نوری و یا منحی سازی از هاشمی رفسنجانی نمی دهد.
تهدید روحانیت و دینداران مخالف
خامنه ای با برقراری این همانی بین اسلام و جمهوری اسلامی پیشپاپیش اعلام کرد هیچ روحانی در مقابل نظام نمی ایستد و مراجع و روحانیت همواره پشتیبان حکومت بوده اند. هدف از این تحریف آشکار واقعیت و سخن بی اساس تهدید آن دسته از روحانیت است که بیش از گذشته نا رضایتی های شان را علنی می سازند. البته دینداران معترض طیف متنوع و با انگیزه های متضادی هستند. اما به نظر می رسد مخاطب اصلی خامنه ای بخش هایی از روحانیت سنتی و حامیان قدیمی حکومت است که اکنون دلخوشی از وضعت موجود ندارند. اما وی در عین حال با دسته بندی فضای عقیدتی و سیاسی جامعه و طرد دو جریان سکولاریزم و متحجر سیاست تک صدایی دینی خود را مشخص ساخت. از یکسو چهره هایی مانند آیت الله وحید و صافی گلپایگانی که با آنها بر سر مرجعیت اعلم نیز رقابت دارد را می خواهد در قالب نیرو های متحجر و واپس گرا حاشیه نشین نماید. با توجه به مواضعی که این طیف از مراجع دارند جلو بردن این سیاست برای وی کار دشواری نیست. البته با توجه به جایگاه فقهی بالای آیت الله وحید این برخورد بی هزینه نیز نخواهد بود. اما با در نظر گرفتن خصلت مصلحت اندیش و محافظه کار روحانیت سنتی، تهدید می تواند نتیجه بخش شود. از سوی دیگر وی بنا دارد بمانند گذشته نیروی های مدرن مذهبی را نیز با حربه سکولاریزم و التقاط از صحنه بیرون کند. در واقع دوگانه فعلی جایگزین سیاست حذفی نیرو های مذهبی مخالف در ابتدای انقلاب در قالب کفر شرق و غرب شده است.
کاهش برخورد های اجتماعی و فرهنگی
خامنه ای با تعریف از زنانی که در عرف حکومت بد حجاب نامیده می شوند ولی در استقبال از سخنرانی وی شرکت داشتند فاش ساخت آوردن چهره هایی از زنان و مردانی که ظاهر مدرن و مغایر با الگوی ارزشی حکومت دارند در راهپیمایی های حکومتی مورد حمایت و چه بسا سفارش وی بوده است. حرف های او شباهت زیادی با سخنان تبلیغاتی احمدی نژاد در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۴ داشت که گفت مشکل ما مو های دختران نیست. خامنه ای نیز با طرح سخنانی که دعوت به رفتار خوش و تحمل بالا با کسانی می کرد که ظاهری متفاوت با برداشت مذهبی حکومت دارند، مسیر مشابهی را گشود.
به نظر می رسد سخنان وی طلیعه کاهش محدودیت های فرهنگی حد اقل در کوتاه مدت است تا نظر برخی از بخش های جامعه که به لحاظ فرهنگی ناراضی هستند را جلب نماید و همچنین در رویارویی با روحانیت سنتی که آشکارا یکی از حوزه های انتقاد از حکومت را گسترش بی حجابی قلمداد می کنند از حمایت آنها برخوردار شود. همچنین این حربه را نیز از دست جریان احمدی نژاد خارج سازد.
نقد مردم و جامعه
سخنان خامنه ای در بردارنده تاکتیک همیشگی او در قرار دادن خود در جایگاه اپوزیسیون و طلبکار بود. او بی اعتنا به اختیارات و قدرت گسترده ای که در اختیار دارد همواره خود را در موضع نیروی مخالف در برابر پاسخگویی در برابر مشکلات عملکرد حکومت قرار می دهد. اما این بار وی حوزه فعالیت های طلبکارانه خود را به حوزه جامعه و فرهنگ تسری داد. او با بیان ایراداتی در قالب سئوال که در جامعه وجود دارد می کوشد تا مشکلات را فراتر از حکومت و شخص خود به فرهنگ و مناسبات غلط جامعه نسبت بدهد و بدینگونه سرپوشی بر سهم و نقش خود و حکومت تحت هدایتش را در ایجاد و گسترش این ایرادات بگذارد.
رمز گشایی از اعتراضات بازار
خامنه ای ضمن نکوهش و طعنه زدن به حرکت اعتراضی اخیر بازار روشن ساخت که هسته اولیه حرکت از سوی بازاریان همسو با نظام سیاسی بوده است اما از روایت خامنه ای اینگونه دریافت می شود به محض اینکه حرکت فوق ابعادی اجتماعی یافت و برخی از ناراضیان نیز به آن پیوستند، بانیان تعطیلی بازار تداوم آن را متوقف کرده و از گسترش اعتراضات به جنبش اجتماعی خودداری نموده و همچنین حاضر نشدند مرزبندی خود با مخالفین سیاسی را به هم بزنند. از اینرو معلوم می شود که جریانات سیاسی بازار که مدافعان نظام سیاسی بوده اند علی رغم دلخوری از وضع موجود اما حاضر نیستند اعتراضات خود را به مخالفت سیاسی با حکومت و همسویی با مخالفین گسترش بدهند
انتخابات ریاست جمهوری یازدهم
خامنه ای به صورت علنی نارضایتی خود از شروع زودهنگام انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۲ را بیان داشت. به نظر می رسد وی هنوز به نتیجه گیری در خصوص حمایت از کاندیدای خاصی نرسیده است و در حال ارزیابی اوضاع است.
اما سخنان وی در جمع نیرو های بسیجی نشان داد که کماکان ماشین رای متکی به نیرو های نظامی و بسیجی ابزار اصلی وی است. اما انتخابات آینده را می خواهد رقابتی در جمع اصول گرایان باشد. وی به صراحت نیرو های افراطی اصول گرایان را خطاب قرار داد که بگونه ای برخورد نکنند که انگار مخالفین درون حکومت شان شیطان و دشمن هستند.
در اصل لازمه رقابتی شدن انتخابات کنار گذاشتن برخورد هیا دشمن انگار توسط نیرو های خودی بر علیه یکدیگر است. او پایه اول را برای مدیریت فضا و جلوگیری از تقابل های شدید برداشت. او جدا از اینکه انتخابات مهندسی شده است اما می خواهد حداکثر افراد را نیز به پای صندوق های رای بیاورد. بنابراین تظاهر به نرمش فرهنگی می تواند در خدمت این سیاست باشد.در عین حال وی مجددا هشدار داد تا رقابت های انتخاباتی به فرصتی برای بروز جنبش اجتماعی تغییر خواهی سیاسی و بی ثبات سازی حکومت تبدیل نشود. نگرانی ار تکرار حوادثی مانند ۱۳۸۸ کماکان دغدغه اصلی وی در فرصت های انتخاباتی است. او اگر چه در روش نیرو های تند اصول گرا را مورد انتقاد قرار داد اما محتوی مواضع آنان ر ا تایید کرد و نیروهایی از نظام را به تکرار مواضع اسرائیل و امریکا متهم ساخت. از آنجاییکه اصلاح طلبان در نظر وی جایی برای مشارکت جدی و غیر نمایشی در انتخابات پیشرو ندارند بنابراین مخاطب این سخنان می تواند قشر میانه رو و منتقد اصول گرایان و با جریان احمدی نژاد باشد.
ظاهرا او می کوشد تا شکاف داخل اصول گرایان را به تنوع و تکثر صوری در نظام ارتقاء بدهد اما این رقابت حالت کنترل شده داشته و در نهایت وی بتواند گزینه دلخواه خود ر ابر صدر نشاند و یا موازنه قوا حکم به دخالت و برتری وی بدهد. نتیجه رقابت های انتخاباتی مجلس نهم خوشایند وی نبود اما مشکل ساز هم نبود. اکنون سخنان انتخاباتی خامنه ای که معمولا در آغاز تا حدودی جنبه فرا جناحی و انبساطی دارد اما هر چه به انتخابات نزدیک تر می شود جنبه های دخالتی آن افزایش پیدا می کند ، مجوز برای فعال شدن محدود جناح های مختلف اصول گرایان و حکومت را صادر کرد. اما تاکید وی بر زود بودن شروع رقابت ها به منزله تاخیر در فعالیت های علتی انتخاباتی است.
در مجموع سخنرانی ها و اظهارات خامنه ای در شهر های خراسان شمالی منبع مهمی در پیشبینی رفتار های اتی حکومت است. البته همانگونه که قبلا نیز تاکید شد بعید است وی در تحقق کامل این سیاست ها موفق شود ولی طرح آنها خود می تواند محور های تعیین کننده مسیر فعالیت حکومت، موضوعات اختلافی و چالشی در داخل حکومت و نقاط افتراق را روشن سازد