باران تازه و حرف های باران ساز
باران جدید د رآستانه “بیستمین سالگردتاسیس نشر باران” منتشر شده و باران ساز- مسعودمافان – که بار سنگین انتشار نشریه ای وزین، بی طرف و حرفه ای را در دو دهه بردوش برده، به این مناسبت نگاهی گذراانداخته است به سه دهه نشر د رخارج از کشور.
نشر فارسی در تبعید: چه باید کرد؟
مسعودمافان
در آستانه‌ی بیستمین سالگرد تاسیس نشر باران، فکر کردم بد نیست به سه دهه نشر فارسی در خارج از کشور نگاهی گذرا بیاندازم. نشر فارسی در خارج از کشور، به‌طور جدی پس از سال ۱360 و به یاری احزاب، سازمان‌های سیاسی و انجمن‌های وابسته به آنها شکل گرفت. اگر منافع جمعی، گروهی و سیاسی ضامن فعالیت و ادامه‌ی حیات ناشران در آن دوره بود، اما با گذشت زمان و بحران‌های درونی بسیاری از احزاب سیاسی و انشعاب‌های متعدد آنها و همچنین جدایی فعالان سیاسی از احزاب مختلف به شکل فردی، دیگر امکان ادامه‌ی فعالیت به شکل گذشته نبود.
نشر مستقل تبعید اما در سال‌های بعد از آن و به طور مشخص از سال۱362، 63 شکل گرفت. اگرچه هنوز استقلال اقتصادی لازم برای این نشر نو‌پا وجود نداشت، اما می‌رفت تا هویت مستقل خویش را بیابد. برخی از ناشران مستقل آن دوره در اروپا و آمریکا، در گفت‌وگوی خصوصی با نگارنده‌ی این سطور، بر این امر تاکید کرده‌اند که در آن سال‌های نخست دهه‌ی 60، حمایت این یا آن سازمان سیاسی از کتاب‌های منتشر شده، تداوم کارشان را از نظر اقتصادی تامین می‌کرده است.
زنده‌یاد سهراب علی‌آبادی، مدیر انتشارات نوید، ازجمله نخستین انتشاراتی‌های مستقل در آلمان، می‌گفت در سال‌های نخست فعالیت، اگر کتاب شعر یا قصه‌ای را از نویسنده‌ای با پیشینه‌ی چپ و سیاسی منتشر می‌کرده، سازمان سیاسی‌ای که با آن نویسنده در پیوند بوده در حمایت از او، بخشی از تیراژ کتابش را از ناشر خریداری می‌کرده است.
در شماره‌ی 11 و 12 فصلنامه‌ی باران و به بهانه‌ی پانزدهمین سالگرد تاسیس نشر باران، شرح یکی از سفرهای خود را با اتومبیل به چند کشور اروپایی برای پخش کتاب نوشتم و از این مدخل مشکلات موجود از جمله کمبود قشر کتابخوان، عدم بازگشت سرمایه و… را برشمردم. فکر می‌کنم نظیر آن تجربه را دیگر همکاران نشر فارسی نیز در خارج از کشور داشته‌اند. در این شماره فکر کردم گوشه‌ای از پژوهشی را که قرار است در مقدمه‌ی «کتاب‌شناسی کتاب‌های خارج از کشور» چاپ شود و نشر باران در دست انتشار دارد، در اینجا نیز نقل کنم.
در نخستین شماره‌ی باران، متنی کوتاه درباره‌ی مهاجرت و تبعید ایرانیان در دوران معاصر و کمی هم درباره‌ی چگونگی شکل‌گیری نشر فارسی در خارج از ایران پس از سر کار آمدن حکومت اسلامی نوشته بودم. در همان شماره از اولین نشریات تبعیدی هم نوشتم و تاثیراتی که بر جنبش سیاسی و روشنفکری ایران داشتند. از سال 1357 تا 1390 یعنی در مدت زمان 33 سال، بیش از شش هزار عنوان کتاب در خارج از ایران منتشر شده است. برخی، شمار کتاب‌های منتشر شده را خیلی بیش از این می‌دانند. در میان فهرست بلند کتاب‌های منتشر شده به نام چند عنوان کتاب برمی‌خوریم که تاریخ انتشار سال 1357 و 1358 را بر پیشانی دارند. یکی از این عنوان‌ها کتابی است به‌نام «فصل‌های دور» که الف نوری (الحسینی) و حسن طاهباز نوشته‌اند. کتاب شامل دو بخش «شعر» و «قصه» و در آلمان توسط انتشارات اورینت منتشر شده است.
در انگلستان اما در فاصله‌ی بین سال 1357 تا 1358 شمار اندکی کتاب منتشر شده است. سه عنوان از این کتاب‌ها نام محمد یگانه آرانی را در پشت جلد دارند: «برای آغازی نوین در فلسفه»، «حقیقت: راه یا خوابگاه» و «دروغ بزرگ». هیچکدام از این کتاب‌ها ناشر ندارند. در میان کتاب‌هایی که بعد از سال 1357 در کشور آمریکا منتشر شده‌اند ازجمله کتابی هست به‌نام «در جای هر گلوله»؛ کتاب شعری از علیرضا زرین که در سال 1358 منتشر شده است. اشرف پهلوی نیز دوسال بعد از ترک ایران، در سال 1359 کتاب «چهره‌هایی در آینه» را منتشر می‌کند. این کتاب خاطرات وی را دربرگرفته است و ناشر ندارد.
با نگاهی گذرا به فهرست بلند کتاب‌شناسی خارج از کشور، توجه مخاطب به چند موضوع جلب می‌شود:
۱- در سال‌های نخست، کتاب‌ها کمتر شناسنامه‌‌ای دقیق دارند. گاهی تنها اسم کتاب روی جلد آمده است بدون ذکر نام نویسنده. گاهی اسم و نام نویسنده روی جلد حک شده، اما در داخل کتاب هیچ اطلاعاتی مبنی بر سال چاپ، ناشر و محل چاپ موجود نیست.
2- بیشتر کتاب‌های سال‌های آغازین این دوره از تبعید، با جلدی ساده و تک‌رنگ منتشر شده‌اند و بیشتر شبیه کتاب‌ها و جزوات دوران اختناق و کتاب‌های به اصطلاح جلد سفید هستند.
3- کمتر کتاب‌های این دوره شابک یا شناسنامه دارند.
4- کتاب‌ها معمولاً سرشار از غلط‌های تایپی و مشکلات فنی هستند.
5- کتاب‌ها معمولاً بدون ویراستاری منتشر می‌شوند.
یک کتاب معتبر باید دارای این اطلاعات باشد: عنوان کتاب، نام نویسنده/ مترجم، سال و نوبت چاپ، ناشر، محل انتشار و شماره‌ی شابک.
این اطلاعات در بسیاری از کتاب‌های چاپ خارج حتی تا سال‌های 2000 غایب است. هنوز ناشرانی در اروپا و آمریکا هستند که از درج شابک در شناسنامه‌ی کتاب خودداری می‌کنند. به چه دلیل؟ مشخص نیست. به همین دلیل در میان فهرست بلند کتاب‌های منتشر شده در خارج از کشور، صدها عنوان وجود دارد که تنها با حدس و گمان می‌توان گفت در چه سالی و چه کشوری منتشر شده‌اند.
درباره‌ی شکل، ساختار و زبان کتاب نیز مشکلات و عوامل مختلفی باعث شده‌اند تا در سال‌های اولیه و حتی امروزه به کیفیت کار کمتر اهمیت داده شود.
نشر فارسی در خارج از کشور برآمده از متن یک فرهنگ سیاسی، مبارزاتی و تبعید است. در آن دوره نویسندگان و ناشران مثل دیگر فعالان سیاسی و تبعیدی بر این باور بودند که در یک شرایط موقت به‌سر می‌برند و خیلی زود نظام مذهبی در ایران سقوط می‌کند و همه به ایران بازخواهند گشت. پس پیام و محتوای کتاب‌ها اهمیت داشت نه شکل و شمایل و پاکیزه بودن زبان آنها. به مرور زمان وقتی شرکت‌های انتشاراتی مستقل شکل گرفتند باز به‌علت مشکلات اقتصادی از یک‌سو و بی‌تجربگی هم نویسنده و هم ناشر و بی‌اعتنایی آنها به ویرایش باعث شد کتاب‌های زیادی با زبانی آشفته وارد بازار کتاب فارسی خارج از کشور شوند.
در نقدها و بررسی‌های برخی از منتقدان گاهی به این امر اشاره شده است که: زبان «شلخته» نگارنده آزاردهنده و به متن لطمه زده است. چرا ناشر به این نکته توجه نکرده است؟
زیاد دور نرویم. به کارهای اولیه نشر باران اگر نگاه کنیم، می‌توانیم نمونه‌های زیادی بیابیم که مصداق بارز چنین وضعیتی هستند. گرچه نشر باران از همان آغاز، کتاب‌ها را با شماره شابک، اسم ناشر، محل و سال انتشار منتشر می‌کرد، اما رفته رفته شناسنامه‌ی این کتاب‌ها به نسبت شکل و شمایل درست‌تری به‌خود گرفتند.
در این بیست سال ما هم مثل همه‌ی ناشران فارسی دچار مشکلات فراوانی بوده‌ایم. واقعیت پراکندگی ایرانیان در سراسر جهان و در نتیجه توزیع دشوار کتاب فارسی و هزینه‌های سرسام‌آور پست، نشر فارسی در تبعید را با خطری جدی روبه‌رو کرده است. این واقعیتی تلخ است که ناشر کتاب‌های فارسی در تبعید نتوانسته به‌علت کمبود مخاطب، به شکل پایدار و حرفه‌ای به کار نشر بپردازد و این کار را به عنوان شغل اصلی خود انتخاب کند.
در نبود امکان مناسب گاه حتی برای استخدام یک کارمند برای بسیاری از موسسات انتشاراتی، حوزه‌ی نشر فارسی در تبعید مثل بسیاری از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی ایرانیان، متکی و وابسته به فعالیت فردی شده است؛ فردی که زیر عنوان «ناشر»، تایپیست، ویراستار، صفحه‌بند، گرافیست، توزیع‌کننده کتاب، تبلیغاتچی و البته «مدیر» هم هست؛ مدیری که شانه‌هایش به دلیل حمل مدام بار، کوفته و درمانده است و اوقاتی به نام اوقات فراغت نمی‌شناسد. این داستان بسیاری از ناشران کتاب‌های فارسی در خارج از کشور است؛ ناشرانی که دیر یا زود خسته، ناامید و فرسوده می‌شوند و دست از سرسختی برای ادامه‌ی کار برمی‌دارند. همچنان که می‌بینیم از مجموع 443 موسسه‌ی انتشاراتی که از سال 1357 تاکنون در خارج از کشور ثبت شده‌اند، حدود 40 ناشر فعال هستند.
از ناشرینی که در دهه‌ی 1980 میلادی کار نشر را در کشورهای مختلف آغاز کرده‌اند بد نیست به چندتن از آنها اشاره کنیم: در آلمان، انتشارات نوید از نخستین ناشرینی است که در سال‌های پس از انقلاب ۱357 پا به عرصه‌ی فعالیت در حوزه‌ی نشر فارسی می‌گذارد. این موسسه‌ی انتشاراتی کار خود را با بازچاپ کتاب‌های ممنوعه در ایران آغاز می‌کند، اما پس از مدتی با نشر کتاب‌های چاپ اول به فعالیت خود عمق بیشتری می‌بخشد.
در فرانسه، انتشارات خاوران نیز ابتدا با بازچاپ کتاب‌های ممنوعه‌ی نویسندگان ساکن فرانسه و سپس با انتشار کتاب‌های چاپ اول، کم‌کم به ناشری جدی در نشر فارسی تبدیل می‌شود.
در سوئد، انتشارات آرش هم چون دیگر انتشارات ابتدا به بازچاپ کتاب‌های ممنوعه در ایران می‌پردازد، اواخر دهه‌ی 80 چند عنوان کتاب چاپ نخست منتشر می‌کند اما از اوایل دهه‌ی 90 میلادی فعالیت‌های خود را بیشتر روی عرضه‌ی کتاب‌های چاپ نخست نویسندگان ایرانی در تبعید متمرکز می‌کند.
در آمریکا، جهان بوک و نشر کتاب (شرکت کتاب) نیز هر کدام در حوزه‌های مختلف، از همان سال‌های نخست دهه‌ی 60 بخشی از بار نشر فارسی در تبعید را به دوش می‌کشند.
در همان سال‌ها در انگلستان نیز منوچهر محجوبی در کنار نشریه‌ی «ممنوعه‌ها» و بعدها «آهنگر در تبعید»، «نشر شما» را پایه‌گذاری می‌کند کتاب‌های زیادی از نویسندگان تبعیدی منتشر کرده و در کنار دیگر ناشران فارسی‌زبان قرار می‌گیرد.
در دهه‌ی اخیر می‌بینیم از آن بیش از 400 ناشر، تنها حدود 40 ناشر هنوز دارند به فعالیت خود ادامه می‌دهند. در این دهه شمار ناشرانی که به تازگی قدم در این عرصه حرفه‌ای گذاشته باشند نیز از شمار انگشتان یک دست تجاوز نمی‌کند! آنها که گمان می‌کنند این شغل، نه یک دلمشغولی فرهنگی بلکه حرفه‌ای «نان و آبدار» است خوب است به این پرسش پاسخ دهند: چرا در شرایطی که در اروپا می‌توان به آسانی ناشر شد، کمتر مهاجر فارسی‌زبانی وارد این گردونه می‌شود؟
نشر فارسی در تبعید مسیری رو به افول را طی می‌کند. از یک طرف سانسور و استبداد رو به گسترش است و نویسندگان ایران حمایت بیشتری از ناشران خارج از کشور می‌طلبند. از سوی دیگر نابسامانی نشر به‌حدی است که کمتر ناشری توان حمایت از این نویسندگان را دارد. چه باید کرد؟
- اشتراک و سفارش کتاب های باران
Baran
Box 4048
16304 spanga,Sweden
Tel: 00 46- 8 88 54 74
www.baran.st
