زمستان است و صدای اگزوز ۴.۲ میلیون ماشین در شهرتهران به گوش را آزار می دهد. علی، مردی که در سن بازنشستگی است، ارابه دسته اش را به گوشه میدان شوش می برد و به صورتش ماسک می زند. در سر و صدای موتور های فرسوده ماشین ها، زیر ابر سیاهی از غبار سرطان زا که جلوی خورشید را گرفته است، همه روز سرپا ایستاده است و چشمانش را که می سوزد، می مالد. هنگام ظهر سردردش شروع می شود. بعضی روزها که آلودگی هوا شدید است، استفراغ می کند.شانزده کیلومتر که به طرف شمال غربی برویم، همین ترکیب سرطان زا در را آپارتمان های مجلل تهرانسر، یکی از قدیمی ترین و آلوده ترین محله های شهر تهران شاهد خواهیم بود. باد مواد سرطان زا را از مرکز شهر به شرق تهران می آورد جایی که ساختمان های مسکونی در بین کوه ها و هوای آلوده ای که بر اثر وارونگی هوا در زمستان بوجود آمده است، گیر افتاده اند.
برخلاف اکثر جنبه های تحریم ها، آلودگی هوا در یکی از آلوده ترین شهر های جهان، برای شهروندان تبعیضی وجود ندارد. بیش از شش ماه از سال، جمعیت ۸.۳ میلیون نفری تهران ترکیب گاز های کشنده منواکسید کربن، دی اکسید سولفور، اکسید نیتروژن و هیدروکربن را تنفس می کنند.
به گفته مقامات شهر تهران، ۲۷۰ نفر هر روز از سرطان خون، بیماری های قلبی و تنفسی و بیماری هایی که عامل آن آلودگی هواست، می میرند. دولت در تلاش است تا بعد از سال ها سهل انگاری دولت پیشین، با تشویق خانواده های جوان برای رفتن از شهر های بزرگ و حفاظت از فرزندانشان از هوای سمی با این روند مبارزه کند. کسانی که در اتاق های اورژانس بستری هستند، مثل علی، کارگر نیستند بلکه روحانیون با نفوذ، تجار توانا و فیلمسازان شناخته شده هستند. به گفته یک فعال محیط زیست در تهران: “آلودگی هوا دارد به جایی می رسد که بعنوان یک درخواست سیاسی و اجتماعی مطرح شود. اگر مردم در سال ۲۰۰۹ فریاد می زدند “رای من کجاست؟” در سال ۲۰۱۴ فریادشان “هوای تازه من کجاست؟” خواهد بود.”
کیفیت بد هوا، زمانی که در زمستان به اوج خود می رسد، عامل اصلی انتقاد به دولت است.چهار شهر ایران در میان ده شهر آلوده جهان قرار دارند. حسن روحانی، رئیس جمهور ایران بارها از کابینه اصلاح طلبش خواسته است تا این وضعیت را بهبود بخشند. معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست در سفر به شهرهای آلوده به مردم این شهرها اطمینان داده است که آنها حق دارند در شهرهای غیر آلوده زندگی کنند.
اما همچنان شهرهایی مثل تهران، تبریز، اصفهان از غبار زرد رنگ که نشانه آلودگی هواست در اغلب روزهای زمستان، رنج می برند. نمایندگان مجلس به این فکر افتاده اند که مراکز دولتی را از پایتخت بیرون ببرند تا وضعیت ترافیک بهبود پیدا کند. روحانیون در مساجد از مردم می خواهند تا زمانی که در بیرون از خانه هایشان هستند، ماسک بزنند. داریوش مهرجویی، فیلمساز شناخته شده در مراسم ختم خواهرش که به دلیل بیماری که علت آن آلودگی هوا فوت کرده بود، گفت که مسئولین فقط حرف می زنند.
اما ازآنجائیکه گرم شدن دما، هوای تازه و باران و آسمان صاف به همران دارد، اقدامات دولت برای مبارزه با آلودگی هوا، پشت این مخالف خوانی ها قرار می گیرد. بعد از سال ها پنهان کاری، وزیر نفت دولت آقای روحانی، بیژن زنگنه، اعلام کرد که منبع اصلی آلودگی هوا، بنزین غیر استاندارد بوده که مقامات تا ماه ژانویه آن را انکار می کردند. کیفیت سوخت در جایی که ایران در دولت پیشین تلاش می کرد تا مواد پتروشیمی را به گازوئیل تبدیل کند، یک مبحث حساس بود. زمانی که تحریم تجاری ایران را از واردات بنزین محروم کرد، این کارزار برای کاهش وابستگی به پالایشگاه های خارجی به یکی از دستآورد های “ اقتصاد مقاومتی” محمود احمدی نژاد بدل شد. اما زمانی که فعالان محیط زیست به نتایج آزمایش کیفیت هوا مشکوک شدند، مقامات در پاسخ به نگرانی های مردم گفتند که بنزین تولید داخل آلودگی های داشته است اما کارشناسان می گویند که عامل ۸۸ درصد آلودگی هوا، همین نوع سوخت بوده است.
رابطه ایران و کشورهای غربی به مذاکرات اتمی بستگی دارد و برداشته شدن تحریم مواد پتروشیمی این امکان را در اختیار ایران می گذارد که به سوخت با کیفیت بالاتر دست پیدا کند. هفته گذشته، زنگنه، اعلام کرد ایران قصد دارد در سال آینده بنزین یورو4 وارد کند تا جایگزین ۸ تا ۱۰ میلیون گالن سوختی شود که ایران می سازد و حالا تولید آن متوقف شده است. دولت قصد دارد پالایشگاه قدیمی که در خلیج فارس وجود دارد را بازسازی کند، پروژه ای که به دلیل فساد مالی مربوط به آن در دوران احمدی نژاد متوقف شده بود.
درحالیکه این اقدامات آلودگی های بوجود آمده توسط خودرو های شخصی را برطرف می کند اما این سیاست در دراز مدت نمی تواند مشکل را حل کند. در تهران استفاده ازخوردو نسبت به هشت سال گذشته دوبرابر شده است و در حدود یک میلیون خودوریی که هر روز تهران تردد می کنند، بیش از ۲۰ سال دارند. به غیر از محدود شدن واردات بنزین تحریم ها توانایی ایران برای تولید گاز را نیز محدود کرده است.
دیوید میشل، مدیر امنیت محیط زسیت مرکز استیمسون در واشنگتن می گوید: “سوبسید های بالا در بخش انرژی باعث مصرف بیش از حد سوخت شده است و منجر به تولید دائمی هوای آلوده شده است.” افزایش مصرف بنزین که در زمان اوج پنج برابر متوسط جهانی آن است،با برداشته شدن سوبسید ها در زمان احمدی نژاد کمی کاهش پیدا کرد اما دوسال بعد این روند متوقف شد زیرا این اصلاحات به دلیل تورم بالا و مشکلات اقتصادی متوقف شد.
میشل می گوید: “فقدان بودجه کافی برنامه کنترل آلودگی هوا را با مشکلات مواجه کرده است و شهر را از رسیدن به اهدافش که همان کاهش آلودگی هواست، بازداشته است. در سال ۱۹۹۵، طبق قوانین مبارزه با آلودگی هوا، خودروها باید معاینه فنی می شدند اما با جدی تر شدن آلودگی و سهل انگاری ها این اقدامات به درستی انجام نشد.”
یکی از راه های دراز مدت برای مبارزه با آلودگی هوا، آموزش است. بعد از چند دهه استفاده مصرف بی رویه انرژی، ایرانیان دچارکمبود آگاهی های محیط زیستی هستند. اقدامات استاندارد نظیر بازیافت زباله و مصرف نکردن بیش از اندازه برق، بندرت صورت می گیرد. اما اخیرا دولت برای کاشتن بذر آگاهی از طریق تبلیغات تلویزیونی، بیلیورد ها و سخنرانی ها، اقدام کرده است. در روز ۶ مارس، هم رهبر و هم رئیس جمهور روحانی در مراسم سالانه درختکاری شرکت کردند و از این فرصت برای جلب توجه مردم نسبت به محیط زیست استفاده کردند. روحانی گفت: “امروز، درخت ها مثل شش عمل می کنند تا شهرها نفس بکشند.”
گاردین، ۱۰ مارس
