شیردال موجودی افسانه‌ای است؛ شیری که سرش شبیه عقاب است و بال دارد. اگر مانند جواد ظریف، “افسانه” را به معنای غیرواقعی به کار نبریم، بحثی بر سر واقعی بودن یا نبودنِ شیردالِ محبوب ایرانی‌های باستان در میان نیست اما در حوزه میراث باستانی،واقعی یا تقلبی بودن این شیردال همچنان بحث‌برانگیز است؛ به ویژه آنکه این جام از سوی آمریکایی‌ها به ایرانی‌ها هدیه شده و آنهم در متن روی کار آمدن رئیس جمهوری تازه در ایران و بحث برقراری رابطه با آمریکا.
اثبات تقلبی بودن با یک نگاه؟
خبرگزاری مهر در آخرین سلسله از واکنش‌ها، به مقاله‌ای از “متخصص امور اشیای عتیقه در موزه متروپلیتن” استناد کرده و با قطعیت از تقلبی بودن شیردال اهدایی خبر داده است. در این گزارش عنوان شده که جام مورد نظر در سال ۱۹۹۹ میلادی ساخته و به دلیل تقلبی بودن، توسط وزارت امنیت داخلی آمریکا توقیف شده بود.
“اسکار وایت ماسکارلا موزه دار بازنشسته موزه هنر متروپولیتن” گفته است: “هر کسی که آشنایی سطحی با هنر باستان خاور نزدیک یا مشابه با آن را داشته باشد، با اولین نگاه به اصل بودن شیردال مشکوک می شود.”
بنا بر روایت او، شیردال برای اولین بار در گالری اشیاء ایرانی در ژنو دیده شده و در سال ۲۰۰۲ توسط یک کلکسیونر متمول نیویورکی ـ-که یکی از معتمدان موزه متروپولیتن است-ـ خریداری شد.
این کلکسیونر که از اصالت آن اطمینان نداشته، موقع خرید از دلال مربوطه، مدارک شیردال را خواسته و در پاسخ گزارشی برای او ارسال شده که بر اساس آن سه متخصص تایید کرده بودند این شیء مربوط به ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح و کشف شده در غرب ایران است.
اما هنگامی که شیردال در سال ۲۰۰۳ به نیویورک آورده شد، دلال ایرانی- سوئیسی توسط وزارت امنیت داخلی آمریکا به جرم تقلب در تعیین منشا عتیقهها دستگیر شد. یکسال بعد این دلال اعتراف کرد به دروغ گفته است که شیردال مربوط به سوریه بوده درحالی که این شی متعلق به ایران است. وی به همین دلیل به یکسال تعلیق و ۵ هزار دلار جریمه محکوم شد. خریدار هم پول خود را پس گرفت و جام توقیف شد.
نکته جالب توجه این است که شیردال تا پاییز امسال در انبار وزارت امنیت داخلی آمریکا قرار داشت و کارشناس نویسنده این مقاله، از روی عکس، نسبت به اصالت آن اظهارنظر کرده است.
رییس سابق علیه رییس فعلی
از همان روز شنبه ششم مهر ماه که از شیردالِ سوغاتی نیویورک در فرودگاه مهرآباد رونمایی شد، در میان استقبال و خوشحالی ها، تردیدها و انتقاداتی هم مطرح شد. حتی برخی ایراد گرفتند که چرا محمدعلی نجفی، رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری این اثر باستانی را بی‌احتیاط و بی‌حفاظ در دست گرفته است.
نجفی در مراسم رونمایی گفته بود: “وزارت امور خارجه‌ی آمریکا این جام سیمین را با هدف بهتر شدن ارتباطات فرهنگی به مردم ایران هدیه کرد.” به گفته او آمریکایی‌ها معتقدند که قدمت این جام به ۷۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد.
در نهایت شیردال به موزه ملی سپرده شد.حسن روحانی هم از این هدیه یاد کرد و گفت: “خوشحال هستیم که توانستیم یک اثر گران‌بها و ذی‌قیمت را از این سفر همراه خود بیاوریم. برای ملت ایران این آثار تاریخی بسیار ارزشمند است و ما باید آن را پاس بداریم، چون نشان‌دهنده‌ی تمدن کهن ملت این سرزمین است.”
از همان زمان نظرات اسکار ماسکارلا، به یکی از مهم‌ترین ارجاعات منتقدان تبدیل شد و تاکید مجدد رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بر اصل بودن شیردال، اطمینان بخش نشد. نجفی توضیح داده بود: “اینکه عده‌ای در ایران نسبت به اصل بودن این جام تردید دارند به این دلیل است که این شیء با داشتن سه جام، منحصر به فرد است و تا به‌حال در هیچ یک از دوره‌های تاریخی از زمان مادها به این طرف، چنین شیئی نبوده است، شاید تردید آن‌ها به این خاطر باشد.”
حتی ریاست سابق سازمان نیز به جمع منتقدان پیوست. حمید بقایی، معاون محمود احمدی‌نژاد و رییس سابق سازمان به جانشین خود خرده گرفت و با تقلبی نامیدن شیردال، آن را “توهین آمریکایی‌ها به میراث فرهنگی کشور ما” نامید.
بقایی گفته بود: “معنا ندارد که یک شیء تقلبی را به عنوان یک شیء تاریخی به نشانه حسن‌نیت به ما بدهند. متاسفانه مسئولان میراث فرهنگی نیز با خوش‌باوری این شی را تحویل گرفته و به کشور آوردند و روی آن مانور تبلیغاتی دادند و آن را نشانه حسن‌نیت آمریکایی‌ها دانستند.”
در بخش دیگری از صحبت‌های او عنوان شده بود که هر تراشکار و آهنگری می‌تواند این جام را بسیار زیباتر بسازد اما “مگر موزه ملی محل نگهداری اشیای تقلبی است؟”
اهمیت نمادین یک هدیه
مهناز گرجی، مسوول سابق بخش مرمت و حفاظت در موزه ملی ایران که اکنون به مدیریت این موزه منصوب شده، یکی از مراجع قابل استناد درباره اصل بودن شیردال اهدایی است. او اما تاکید می‌کند که “در حال حاضر به فرم شکلی این اثر تاریخی کاری نداریم، پیام آن برای ما اهمیت دارد که عمیق‌تر از شکل ظاهری جام است.” به گفته او، اهمیت این اثر تاریخی از بعد نمادین بودن آن، موضوعی است که موزه‌ی ملی روی آن تأکید دارد.
محمدرضا کارگر، مدیر کل دفتر موزه‌های کشور هم در جواب حمید بقایی توضیح می‌دهد که کنوانسیون ۱۹۷۰ یونسکو، کشورهای عضو را متعهد می‌کند چنانچه اشیاء فرهنگی و تاریخی به صورت غیرقانونی وارد کشورشان شود، آن اثر را ضبط کرده و به کشور مبداء یا صاحب اثر برگردانند. اما “کشور ضبط کننده اموال، وظیفه کارشناسی اثر را ندارد و چه اصل یا تقلبی، موظف به بازگرداندن آن به کشور صاحب اثر هستند.”
به گفته مدیرکل موزه‌ها اگر کشور عضو با شئی‌ای مشکوک که مشخصات دسته‌بندی اول را دارد مواجه شود، نیازی به ضبط یا تحویل اثر نیست؛ اما اگر شئی مشکوک مشخصات دسته دوم آثار تقلبی را داشته باشد، باید ضبط و تحویل کشور صاحب اثر داده شود. این یک معاهده بین‌المللی مرسوم بوده و انجام آن نشانه حسن نیت است.
نماینده اداره کل امور موزه‌ها هم گفته است که “در حال حاضر امکان تائید اصل بودن شئی وجود ندارد و باید متخصصان آزمایش‌های متعددی روی آن انجام دهند و این احتیاج به زمان بیشتری دارد.”
به این ترتیب احتمالا باز هم بحث و جنجال ادامه خواهد داشت تا سرانجام به طور رسمی مشخص شود، هدیه حسن نیت آمریکایی‌ها اصل است یا تقلبی.
