نگاهی به روند پیگیری وضعیت هنرمندان ممنوع‌الخروج
دعوت آکادمی اسکار از سینماگران ایرانی برای سفر به آمریکا در ماه گذشته تبدیل به یکی از چالش‌های اساسی وزارت ارشاد شده است. پیرو این دعوت بنا شده بود گروهی ده نفره از سینماگران ایرانی به آمریکا سفر کنند و در برنامه‌ای که از سوی آکادمی اسکار تحت عنوان «از نزدیک و شخصی؛ فیلمسازان ایرانی به روایت خودشان» برگزار می‌شد شرکت کنند. اما در فرودگاه گذرنامه‌ی دو تن از این هنرمندان یعنی فاطمه معتمدآریا و مجتبی میرتهماسب (مستندساز) ضبط شد و با اعلام ممنوع‌الخروج بودن آنها، اجازه‌ی سفر از آنها سلب شد. از طرفی جعفر پناهی کارگردان آثار تحسین‌شده‌ای از جمله “دایره” و “آفساید” نیز که قصد داشت جهت داوری در یکی از جشنواره‌ها به هند سفر کند در فرودگاه از ممنوع‌الخروج بودنش اطلاع یافت و از سفر او نیز ممانعت به عمل آمد.
اگرچه هنوز دلیل اصلی ممنوع‌الخروج شدن این هنرمندان اعلام نشده اما آنچه از گوشه و کنار شنیده می‌شود این است که فعالیت‌های این هنرمندان در جریان انتخابات و حمایت از کاندیدایی خاص به مذاق عده‌ای خوش نیامده و باعث ایجاد چنین مشکلی شده‌است. این سه سینماگر در واکنش به ضبط پاسپورت‌هایشان نامه‌ای را منتشر کردند که در آن آمده: «ما ایرانی هستیم. هریک از ما تنها یک پاسپورت داریم. پاسپورت ایرانی که آرم جمهوری اسلامی بر آن حک شده‌است. پاسپورتمان را در فرودگاه از ما گرفتند. ما سینماگریم. در این 30 سال سینماگر شده‌ایم و به واسطه فیلم‌هایمان در مجامع جهانی نماینده فرهنگ و هویت ایرانی خویش بوده‌ایم. هیچ دولتی این هویت را به ما نبخشیده‌است که بتواند آن را از ما پس بگیرد. ما همواره به فرهنگ کشورمان بالیده‌ایم و آن را در معرض تماشای مردم جهان قرار داده‌ایم. ولی اکنون حق عبور از مرزها را از ما گرفته‌اند؛ گلایه‌ای نداریم. حتی نمی‌دانیم به چه اتهامی؛ باز هم گله‌ای نداریم. اما ما می‌خواهیم همچنان سینماگر مستقل ایرانی باقی بمانیم. در تمام طول فعالیت فرهنگی‌مان می‌توانستیم پاسپورت دیگری داشته‌باشیم؛ اما خواست و اراده ما بر ایرانی بودن و ایرانی ماندن بوده‌است. دولت این توان را دارد که مانع خروج ما از مرزهای کشورمان بشود؛ اما یادآوری می‌کنیم که هویت ما در گرو پاسپورت‌هایمان نیست. حتی بدون پاسپورت، ما ایرانی هستیم. »
ممنوع‌الخروج شدن این هنرمندان و به‌خصوص جعفر پناهی واکنش‌های خارجی را نیز در برداشت تا آنجا که رئیس جشنواره‌ی بمبئی و تهیه‌کننده‌ی کمپانی آپوکالیپس با ارسال نامه‌هایی جداگانه به سفیر ایران در هند و مدیرعامل خانه‌ی سینما خواستار تلاش برای حل مشکلات به وجود آمده برای جعفر پناهی شدند.
در همین راستا محمدمهدی عسگرپور مدیرعامل خانه سینما در جلسه خانه سینما در مقابل خبرنگاران درباره‌ی ممنوع‌الخروج شدن هنرمندان گفت: «به نظرم رفتار، رفتار شایسته‌ای نیست و حتماً هم باید وزارت ارشاد در این مورد عکس‌العمل نشان بدهد. این عکس‌العمل می‌تواند در جهت حل مشکل باشد یا اگر موضع دیگری دارند باید روشن کنند و این سلب مسؤولیت به نظرم شایسته نیست. »
فرهاد توحیدی قائم‌مقام مدیرعامل خانه سینما نیز در گفتگویی صراحتاً از بازداشت 15 تن از هنرمندان پس از انتخابات پرده برداشت و از تلاش‌های خانه‌ی سینما برای حل مشکل سیاسی هنرمندان خبر داد و گفت: «بعد از حوادث پس از انتخابات تعداد 15 نفر از سینماگران به دلیل مشکلات پیش‌آمده دستگیر شدند ضمن آنکه یکی از مستندسازان نیز از سال قبل در بازداشت بود. » او در ادامه از تلاش‌های خانه سینما در این باره سخن گفت: «خانه سینما از آغاز این بازداشت‌ها تلاش‌های خود را برای کمک به این هنرمندان آغاز کرده‌است اما تجربه نشان داده‌است وقتی مشکل قضایی به وجود آید تابع شرایطی است که با رایزنی کردن مشکل حل نمی شود و پرونده قضایی باید مسیر خود را طی کند. » توحیدی با اشاره به مشکل به وجود آمده برای تعدادی از هنرمندان در فرودگاه در زمان اعزام هیأت سینمای ایران به اسکار گفت: «درست از زمانی که پاسپورت فاطمه معتمدآریا و مجتبی میرطهماسب در فرودگاه ضبط شد و به آنها اجازه خروج داده نشد محمدمهدی عسگرپور اقدامات خود را شروع کرد و در همان زمان مشخص شد توقیف گذرنامه این دو هنرمند بر اساس حکم قضایی بوده است. »
امین تارخ سخنگوی هیأت مدیره خانه سینما نیز گفت: «امیدوارم همانطور که مشکل گلزار و گلشیفته فراهانی حل شد، مشکل دوستانی هم که ممنوع الخروج شده اند، حل شود. »
رضا میرکریمی کارگردان و مدیرعامل سابق سینمای ایران نیز در پاسخ به ارزیابی‌اش از رفع مشکلات محمدرضا گلزار و اعلام رفع مشکل ورود گلشیفته فراهانی و مجوز نمایش برخی فیلم‌ها که به تازگی از سوی معاونت سینمایی انجام شده‌است و ارزیابی‌اش از این روند گفت: «معاونت سینمایی همواره باید پشتیبان و حامی هنرمندان سینما باشد و به این رویه نباید به صورت موقت و به بهانه تحبیب قلوب نگاه کرد. امیدوارم در آینده نیز شاهد اقدامات مشابه باشیم، به هرحال به عنوان عضوی از خانه سینمای ایران از این اقدامات استقبال می‌کنم و آن را به فال نیک می‌گیرم ولی امروز ممانعت از خروج سینماگرانی چون جعفر پناهی، مجتبی میرطهماسب و فاطمه معتمدآریا افکار عمومی جامعه سینمایی ایران را جریحه‌دار کرده‌است و اهالی فرهنگ بی‌صبرانه منتظر برخورد مقامات مسؤول هستند و ادامه‌ی این بلاتکلیفی و تمسک به شیوه‌های غیرقانونی در برخورد با هنرمندان می‌تواند در آینده عواقب غیرقابل جبرانی را پدید آورد. »
با وجود تمام درخواست و نامه‌های منتشر شده و پیگیری‌های خانه سینما برای حل مشکل ممنوع‌الخروج شدن سینماگران از طریق دخالت و حمایت وزارت ارشاد، جواد شمقدری حاضر به هیچگونه اظهارنظری نبود تا اینکه مقابل حرف مدیرعامل اسبق خانه سینما رضا میرکریمی قرار گرفت که کاش معاونت سینمایی همان‌قدر که به فکر ممنوع‌الورودهاست به ممنوع‌الخروج ها هم فکر کند. جواد شمقدری در پاسخ به این سخن، گفت: «مشکلات سینماگران در حوزه حرفه‌ای سینما به ما برمی‌گردد، اما حوزه قضایی و انتظامی به ما مربوط نمی‌شود. قضیه ممنوع‌الخروج شدن، قضایی است و مسأله سینمایی نیست و مقامات قضایی باید در این مورد تصمیم بگیرند. »
اما عباس جعفری دولت‌آبادی دادستان عمومی و انقلاب تهران اولین مقام رسمی بود که درباره‌ی ممنوع‌الخروج بدون هنرمندان اظهارنظر کرد و گفت: «دادستانی تهران بعد از انتشار اخباری در مورد ممنوع‌الخروج شدن برخی هنرمندان پیگیری‌های لازم را انجام داد تا دریابد که در دادسرای تهران پرونده‌هایی در این رابطه تشکیل شده یا خیر. » او با تأکید بر اینکه ممنوع‌الخروج شدن افراد طبق قانون باید با دستور قاضی صورت گیرد، گفت: «کسانی که فکر می‌کنند از طریق مرجع قضایی ممنوع‌الخروج شده‌اند می‌توانند به این دستور اعتراض کنند و ما نیز در صورت تکمیل بررسی‌ها نظرمان را اعلام خواهیم کرد. »
این سخن در حالی بیان شده که سینماگران ممنوع‌الخروج هنوز از علت ممنوع‌الخروج شدن‌شان بی‌خبرند.
بی‌اعتنایی مسؤولان سینمایی وزارت ارشاد به سخنان و درخواست‌های اهالی سینما در خصوص حل مشکلات سینماگران ممنوع‌الخروج و طفره رفتن وزیر ارشاد در پاسخ به پیگیری وضعیت سینماگران ممنوع‌الخروج موجب شد تا رؤسای 9 تشکل صنفی خانه‌ی سینما در نامه‌ای سرگشاده خطاب به وزیر ارشاد از “سکوت تام و تمام وزارت ارشاد” گلایه کنند و از وزیر ارشاد خواستار پیگیری و حل این معضل شوند. در این نامه که به امضای داوود رشیدی (رئیس انجمن بازیگران)، علیرضا رئیسیان (رئیس کانون کارگردانان)، فرهاد توحیدی (رئیس کانون فیلمنامه‌نویسان)، مرتضی رزاق کریمی (رئیس انجمن تهیه‌کنندگان سینمای مستند)، حسین موئینی نایب (رئیس کانون تدوینگران)، بهرام عظیم‌پور (رئیس انجمن مستندسازان)، مجید انتظامی (رئیس کانون آهنگسازان سینمای ایران)، نقی نعمتی (رئیس انجمن فیلم کوتاه ایران) و نورالدین زرین‌کلک (رئیس انجمن سینمایی فیلم انیمیشن (آسیفا)) رسیده، آمده: «بیش از یک ماه است که از ممنوع‌الخروج شدن تعدادی از همکاران ما می‌گذرد. آنها درست در روزهایی که جنابعالی به نمایندگی از ایران در مرکز فرهنگی سازمان ملل متحد، یونسکو، شرکت کرده‌بودید، با برخوردی زننده از انجام سفرهایی فرهنگی بازماندند. این سینماگران نیز قرار بود در مهم‌ترین مجامع سینمایی جهان به نمایندگی از سینمای ایران حاضر شوند.
وزیران فرهنگ و ارشاد اسلامی به حیث شخصیت حقوقی خود در این مجامع شرکت می‌جویند و نمایندگی فرهنگی آنان به وکالت است حال آنکه هنرمندان اما خود به اصالت نماینده‌ی فرهنگ این سرزمین هستند و این نمایندگی فرهنگی به اراده غیر از آنان سلب نمی‌شود. در حالی که پیگیری و رسیدگی به چنین اموری به طور طبیعی وظیفه وزارت متبوع جنابعالی است و حسب سنت معمول در گذشته نیز بدان اهتمام می‌شد، اینک سکوت تام و تمام آن وزارت را چگونه می‌توان تعبیر کرد؟ آیا جنابعالی همچون معاونت سینمایی محترم معتقدید که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تنها در زمینه‌های فرهنگی و هنری مسؤول هنرمندان است و در زمینه‌های قضایی و امنیتی مسؤولیتی ندارد؟ آیا واقعاً اتهامات قضایی متوجه همکاران ماست؟»
در ادامه‌ی این نامه با اشاره به احضار هنرمندان به وزارت اطلاعات و دادگاه انقلاب آمده: «صنوف سینمایی تا کنون با خویشتنداری از دست زدن به هر اقدامی در قبال این بی‌رسمی‌ها و بی‌قانونی‌ها خودداری کرده‌اند و منتظر واکنش جنابعالی مانده‌اند این در حالی است که همکاران ما، چهره‌های شاخص سینمای ملی ایران، هنوز بین شعب وزارت اطلاعات و دادگاه انقلاب سرگردانند، بی‌آنکه علت واقعی توقیف گذرنامه‌هایشان را بدانند. آیا به نظر شما خویشتنداری در این فضای پرابهام که کسی هم پاسخگو نیست معنایی هم دارد؟ لذا از جنابعالی درخواست می‌شود با احساس وظیفه در این زمینه فوراً موضوع را شخصاً پیگیری فرمایید. »
این نامه که مهم‌ترین موضع‌گیری اهالی سینما نسبت به ممنوع‌الخروج شدن همکارانشان بود بالأخره واکنش جواد شمقدری را در پی داشت. شمقدری طی نامه‌ای به علیرضا سجادپور مدیرکل ارزشیابی و نظارت سینمای حرفه‌ای دستور بررسی راهکارهایی را جهت تدوین آیین‌نامه‌ای مدون ابلاغ کرد و به حفظ حرمت و شأن هنرمندان و فرهنگ و هنر ایرانی و اسلامی اشاره کرد.
این نامه در حالی از سوی شمقدری نوشته شده‌است که او مسئله‌ی ممنوع‌الخروج شدن هنرمندان را مربوط به مقامات قضایی دانسته‌بود ولی به هر حال این نامه‌نگاری‌ها همچنان ادامه دارد و هنوز حل مشکل هنرمندان ممنوع‌الخروج بی‌پاسخ مانده‌است.
