ابن بطوطه، چشمی بینا برای دیدن جهان
علی امینی
از “سفرنامه ابن بطوطه” ترجمه تازه‌ای به زبان آلمانی منتشر شده است. این ترجمه با زبانی زنده و پیشگفتاری پرمحتوا معروف‌ترین سیاحت‌نامه‌ی جهان اسلام را گامی بیشتر به خوانندگان نزدیک می‌کند.
غربیان “ابن بطوطه” را از دیرباز “مارکوپولوی شرق” می‌گفتند و به او سخت علاقه داشتند. سیاحت‌نامه‌ی این جهانگرد مغربی برای بسیاری از مردم فرنگ دریچه آشنایی با دنیای پررمز و راز خاورزمین، ساختارها و افسانه‌های شگرف آن بود.
کتاب ابن بطوطه یکی از اولین متون شرقی است که در آغاز عصر جدید به بیشتر زبان‌های اروپایی برگشت، دهها شرح و توضیح بر آن نوشته شد و به ویژه پژوهشگران غربی تلاش کردند متنی ویراسته و کامل‌تر از آن فراهم کنند.
ترجمه تازه‌ای که از “سفرنامه ابن بطوطه” به خوانندگان آلمانی‌زبان عرضه شده، توسط رالف الگر استاد خاورشناس دانشگاه هاله صورت گرفته است. این کتاب نه برگردان کامل اثر، بلکه ترجمه گزیده‌ای از آن است که در قرن هفدهم میلادی توسط بیلونی، نویسنده‌ای سوری صورت گرفته و نزد جهانگردان غربی شهرت فراوان داشته است.
جوانی کنجکاو و تیزهوش
ابن بطوطه نوجوانی ۱۷ ساله بود که پا از زاد و بوم خود بیرون گذاشت و راهی اقلیم‌های دور و ناشناخته شد. او طی سفرهای پرماجرای خود که نزدیک ۳۰ سال به درازا کشید، به بخشی از آفریقا و مصر و شام و حجاز و ایران و یمن و بحرین و ترکمنستان و ماوراءالنهر و قسمتی از هند و چین و جاوه را سیاحت کرد تا باز به شمال آفریقا برگشت.
او در جریان این سفرها با بسیاری از بزرگان و امیران این ممالک دیدار داشت، و با مردم این ولایات رابطه‌ای زنده برقرار کرد.
اطلاعاتی که ابن بطوطه از اقلیم‌های گوناگون جهان آن روز ارائه می‌دهد، بسیار جالب و در بیشتر موارد دقیق و معتبر است، تا آنجا که سفرنامه او یکی از نخستین منابع جغرافیایی در عالم اسلام بود. با وجود این کم نیستند پژوهشگرانی که در واقعیت سفرهای ابن بطوطه، یا حداقل با طول و تفصیلی که او بیان داشته، تردید کرده‌اند.
برخی از ماجراهایی که او نقل می‌کند چنان شگفت‌انگیز و بیان او در توصیف حوادث چنان زنده و گیراست که حالت افسانه به خود می‌گیرد و خواننده گمان می‌کند به دنیای خیالی “هزار و یک شب” وارد شده است! “سفرنامه ابن بطوطه” در گزارش تاریخ اجتماعی مشرق زمین اثری کم‌نظیر است. در کمتر کتابی احوال و آداب و رسوم و اعتقادات ملل گوناگون از قاره آفریقا تا کرانه دریای چین با این روشنی توصیف شده است.
سفرنامه زیر و بم جوامع اسلامی اوایل قرن هشتم هجری را در برابر نگاه زنده می‌کند. ابن بطوطه نه تنها مردی هشیار با نگاهی تیزبین است، بلکه در پرداخت و بیان ماجراهای سفر نیز ذوق و قریحه ادبی بالایی نشان می‌دهد.
ابن بطوطه در ایران
“سفرنامه ابن بطوطه” برای شناخت گذشته زبان و فرهنگ ایران منبعی گرانبهاست و گواهی گویاست بر گسترش زبان و فرهنگ ایران در دنیای سده‌های میانه. دکتر محمدعلی موحد، که “سفرنامه ابن بطوطه” را با دقتی فراوان و بیانی شایسته به زبان فارسی برگردانده، در این باره عقیده دارد: «ابن بطوطه زمان بسیار اندکی در ایران بوده، اما از آنجا که چشم بسیار تیزبینی داشته، هر آنچه را که دیده، در حافظه ثبت کرده و بعدها آنچه را دیده بسیار دقیق توصیف نموده است. چشم و ذهن او مانند دوربین عکاسی تصاویر را ضبط کرده و از آنجا که قصه‌گویی فوق‌العاده بوده تمام دقایق و ظرایفی را که دیده، نقل نموده است.»
دکتر محمدعلی موحد درباره جایگاه این اثر معتقد است: «اهمیت “سفرنامه ابن بطوطه” از آن جهت است که دقیقاً در زمانی نگاشته شده که با به خواب رفتن ملت‌های اسلامی و بیداری اروپا مقارن است. آن دوره، دوره فوق‌العاده جالب و حائزاهمیتی است.
ابن بطوطه تمام جوامع اسلامی را از نزدیک دیده و حاصل این دیدارها را به صورت قصه برای معاصران خود بیان کرده است. به این ترتیب از طریق سفرنامه‌ی او اطلاعات بسیاری در باب وضعیت جوامع اسلامی در آن دوران به دست می‌آید؛ در دوره‌ای که هیچ کس درباره زن حرفی نمی‌زند، او در سفرنامه‌اش درباره زنان سخن می‌گوید. در سفرنامه از خانقاه‌ها، مساجد، علما، صوفیان و… اطلاعات بسیاری ذکر شده است.»
شمس الدین محمد بن عبدالله معروف به ابن بطوطه (۷۰۳ – ۷۷۹ هجری برابر ۱۳۰۴ تا ۱۳۷۷ میلادی) در طنجه از شهرهای مراکش به دنیا آمد. در سال ۷۲۰ هجری به قصد زیارت حج از دیار خود بیرون آمد. اما این سفر ۲۷ سال به درازا کشید.
ابن بطوطه پس از بازگشت به موطن خود، به سال ۷۵۶ هجری در شهر فاس به تقریر سرگذشت و خاطرات سفر خود پرداخت. یادداشت‌هایی که توسط منشی به روی کاغذ آمد، با عنوان “تحفة النظار فی غرائب الأمصار وعجائب الأسفار” به گنجینه روزگار سپرده شد.
نقل از دویچه ویله