جامعه بیمار همسایه ها

پرونده/ روایت – مریم سعیدنیا:

پدرم می گوید: “اگر چه امان آقا عرق می خوره، ولی همین که اعتقاد داره کافیه، بالاخره یه روز ستگار می شه” اما محمد مکانیک به این حرف ها اعتقاد ندارد. می گوید: “تو این دنیا هیچی نیست جز همین چیزایی که می بینیم” (همسایه ها / ص27)

 رئالیسم بهت آور رمان همسایه ها و تاکید اقرار آمیز بر جنبه های واقع گرایی زندگی اجتماعی، به قدری در تار و پود این اثر ریشه دوانده که تصور حقیقت و واقعیتی برای صحنه های خلق شده توسط نویسنده، کار دشوار وغیر لازمی به نظر می رسد. تصویر پردازی برشی از تاریخ استبداد زده ایران و ثبت و ضبط عریان کنش ها و واکنش های اجتماعی مردم در بستر رویدادها، تم اصلی آثار اصلی احمدمحمود است که دامنه زمانی آن، از دهه سی تا شصت را در بر می گیرد. این آثار، سرشار از مشاهدات دقیق و وسواس گونه درباره زندگی روزمره مردم عادی است که زیستگاه اصلی آنان، سرزمین عطش ناک جنوب و دردها و رنج ها است. زندگی اجتماعی مردم لایه های زیرین جامعه، به قدری در آثارمحمود برجسته و پر رنگ است که ذهن را ناخواسته به سمت اشتراک تداعی میان زندگی این مردمان ساده و رنج دیده و بی نصیب از نقل و انتقالات ثروت و قدرت دربالا با زندگی ساده و پر رنج نویسنده هدایت می کند.احمدمحمود روان شناختی شخصیت های داستان اش را مثل کف دست اش می شناسد و آن قدر با این فضا و کنش ها و واکنش ها آشنا است که گویی صرفا در حال نقل خاطره یی کاملا واقع گرا از گذشته خودش است. اندک آشنایی با سرگذشت پر مخاطره احمدمحمود و مونتاژ هم زمان خوانش اثر با زندگی شخصی وی، این اشتراک تداعی در داستان و واقعیت را تسهیل می سازد.

احمدمحمود(اعطا) متولد چهارم دی ماه ۱۳۱۰ در خانواده یی پر جمعیت، متعلق به طبقه متوسط جامعه که پدری معمار و زحمت کش، اداره اش می کرد، چشم به دنیا گشود. پدرشحاج محمدعلی اعطا با ۱۰ فرزند و عائله یی سنگین، اواخر عمر- به علت کهولت سن- دست از کار کشید تا تنگنای مالی و طعم گس نیاز، وجدان اخلاق گرا و مسئولیت شناس احمد را به درد آورد تا او را در عنفوان نوجوانی به مرحله بزرگ سالی پرتاب کند و از او، مرد کوچکی بسازد که سخت کار می کند تا نانی بی منت، سر سفره خانواده اش بگذارد. حاصل این شتاب زدگی رشدی، نوجوانی است سخت جدی، تلخ و مقاوم که با پشتکار و جدیت، راه دشوار صعود را از میان تبعیض ها و بی عدالتی ها و آشوب های اقتصادی و سیاسی آن زمان، طی می کند و به جایگاه قابل تاملی در تاریخ ادبیات ایران می رسد.

خالد؛ شخصیت اصلی رمان همسایه ها است که نویسنده، او را از دوره نوجوانی (۱۰ یا ۱۲سالگی) تا آغاز بیست سالگی اش تعقیب می کند و به ماجراهای زندگی او و اطرافیان اش می پردازد. از این جهت، همسایه ها رمانی کلاسیک است که از زاویه دید دانای کل روایت می شود؛ اما به جهت گرایش نویسنده به واکاوی و تک گفتار درونی، خصیصه رمان های مدرن را نیز به همراه دارد. اما همسایه ها رمان مدرن، از قسم آثارگابریل گارسیا مارکز وویرجینیا ولف نیست که زندگی بیمارگونه، نوروتیک و اضطراب آمیز و آیینی، فردی اشخاص را- که شاخصه رمان های مدرن است- دست مایه قرار دهد.

تحول شخصیتی خالد در این سیر چندین ساله، در بستر رویدادهای تنش زای سیاسی و اجتماعی آن زمان و قیام ملی بیست و هشت مرداد سی ودو؛ شکل می گیرد؛ چرا که در بافت قصه، سخن از خلع ید ازشرکت نفت سابق است. (سال ۱۳۲۹) آمدن کشتی موریشس به خلیج فارس (۱۳۳۱) و پا در میانی هیت استوکس برای مذاکره درباره نفت / ص۲۳۱.

شخصیت پردازی کاراکتر اصلی رمان همسایه ها به گونه یی است که سیر طولی نرده بام تحولی رشد را از نوجوانی مطیع، فرمان بردار، اسیر شهوت، بی خیال و لاقید و مسئوایت ناپذیر، به جوانی استدلال گرا، معناگرا، وظیفه شناس و والایش یافته مبدل می سازد. اولی؛ رویا رویی ناپخته و خامخالد که ما را به درون ذهنیات قوام نایافته و بی شکل و هویت او رهنمون می سازد (بابلورخانم زن امان آقا قهوه چی) و دوم؛ مرحله بلوغ بدنی، رشد جسمی و پختگی جنسی خالد در آستانه ورود به نوجوانی است که انگیزش و تکانش جنسی رشد سریع و بی وقفه، در ارتباط جنسی اش با بلورخانم تبلور می یابد.خالد، ناتوان از تحلیل رابطه بیمارگونه زناشویی امان آقا وبلورخانم است. او نمی تواند بفهمد بلورخانم در یک جور ناتوانی تضعیف شده، اسیر مردزن ستیزی است که بدون هیچ علت آشکاری و فقط برای اثبات سلطه گری و مردانگی فیزیکی اش، با کمربند و تسمه به جانبلورخانم می افتد و به قصد کشت، کتک اش می زند. سکانس ابتدایی رمان که با فریادهایبلورخانم در حیات دنگال آغازمی شود، یادتان بیاید. شاید تصور اغوا گری که احمد محمود ازبلورخانم به دست می دهد، علت پنهان خشونت روانی و فیزیکیامان آقا باشد. اگر مرد زن ستیز، احساس خطر کند و فکر کند چیزی را که برایش مهم است؛ ممکن است از دست بدهد و به این ترتیب تحقیر گردد، امکان پیش آمدن خشونت، به وجود می آید. اوج این خشونت فیزیکی و جنایت مرگ باری که درپی آن اتفاق می افتد، به قتل رسیدن رضوان- زن دوم و زیبایرحیم خرکچی- است که قربانی تعصب های مالکیت طلبانه مش رحیم است که به صرف جوانی، استفاده از آزادی های فردی و نگاه سرخوشانه به زندگی، در جشن عروسیبانو با ضربه چپقرحیم خرکچی به گیج گاهش، به قتل می رسد. “رحیم خرکچی چپق را تکان می دهد. رضوان، صورت خود را چنگ می اندازد. آب دیگ بالا می آید و سر می رود. مش رحیم با سر چپق می کوبد به گیج گاه رضوان. رضوان نقش زمین می شود. آب دیگ، شعله ها را خاموش می کند و رضوان، انگار که سال هاست مرده است.” (ص۲۴۶)

نمونه دیگر؛ فاجعه قتل های ناموسی است که از مشخصه های جوامع سنتی، متعصب و مردسالار می باشد، به دست ناصرابدی- هم سلولیخالد در زندان- اتفاق می افتد که خواهرش را با توهم فساد اخلاقی، سلاخی کرده است. احمدمحمود؛ بعدها موضع منصفانه و عدالت محورش را با درک روان شناختی زنانی از این دست که اقتصاد بیمار جامعه و بی عدالتی جنسیتی درعرف و قانون، آنان را به ورطه تباهی و ابتذال می افکند، در داستان یک شهر از زبان “علی سرباز” خطاب به راوی که رابطه جنسی نامشروعی با “شریفه” دارد، روشن می سازد: “اگر دوست اش داری باهاش ازدواج کن” راوی پاسخ می دهد: “با شریفه ازدواج کنم؟ ولی خودت می دونی که…“علی سرباز جمله را تمام می کند: “که فاحشه است؟ اگر فاحشه است همی ما مردا، این بلا را سرش آوردیم.” (ص۱۲۷) اما “خالد” در آستانه ورود به بلوغ فکری، به عنوان یک ناظر بی طرف که ناتوان از درک و استدلال مناسبات بیمارگونه زنان و مردان همسایه است، سرخوردگی، یاس و تحقیرشدگی روحی “بلورخانم” را نمی فهمد و فقط در یک جور هم دلی جسمانی، عطش جنسی خود و “بلورخانم” را فرو می نشاند: “بهش گفتم:- “بلور خانم، چرا امان آقا این همه تو رو کتک می زنه؟” خندید و گفت: “واسه اینِ که خیلی نامرده” ازش می پرسم: “یعنی چی که نامرده؟” گفت: “تو هنوز این چیزا سرت نمی شه” (ص۱۱)

 در واقع؛ هر چه در مرحله پیش تکاملی جنسی، ذهنی،عاطفی و اجتماعی خالد می بینیم، از چشم چرانی های جنسی است… شنا کردن با “بانو”- دختر زردنبوی “خواج توفیق”- در حوض؛ کبوتر بازی؛ کبوترها را دانه می دهم و بعد کیش شان می کنم. پر می زنند و می نشینند رو چینه بام(ص۱۹)… و بی اعتنایی به مناسبات جامعه و تضاد و کشمکش عقیدتی ساکنان منزل که به نوعی به اوضاع و احوال جامعه آن روزگار که در سطحی وسیع تر پهلو می زند، فراتر نمی رود.خالد نسبت به تضاد عقیدتی پدرش بامحمد مکانیک که یک مادی گرای صرف است، هیچ جهت گیری فردی ندارد. او فقط صداها را می شنود: “پدرم می گوید: “اگه قلب آدم صاف باشه، با دستورات کتاب اسرار قاسمی می تونه دنیا رو مسخر خودش کنه” محمد مکانیک باور نمی کند. محمد مکانیک نماز نمی خواند. پدرم می گوید: “حتا خندیدن تو صورت محمدمکانیک هم کفاره داره”(ص ۲۶)

روند تدریجی تحول ذهنی خالد و ورود به زندگی اجتماعی که ادراک او را از موقعیت تغییرمی دهد، زمانی است که او وابراهیم؛ موی دماغ غلام علی خان می شوند و شیشه پنجره او را می شکنند. زیرا غلام علی خان، زنی را پنهانی به خانه آورده است. غلام علی خان، خالد را به کلانتری می برد و خالد در آن جا، کتک مفصلی نوش جان می کند ولی بعد؛ با میانجی گری امان آقا آزاد می شود و در همین مرحله است که با بیدادگری های اجتماعی آشنا می گردد. در واقع اولین رویارویی خالد با وجدان اخلاقی و تجربه اضطراب و احساس گناه، وقتی است که او نمی تواند بفهمد چرا باید وقتی خانومهمی خواهد به منزل غلام علی خان برود، آتش اش بزند: “برای هر کاری حاضرم، اما انگار دل ام می خواهد بپرسم چرا و می پرسم. ابراهیم چشم هایش را ریز می کند و می گوید: “چرا؟ واسه این که گناه داره. واسه این که “زنا” گناه داره.” لابد بلور خانم می دونه که زنا، گناه داره. اما من که مثه غلام علی خان زن ندارم، ولی بلور خانم چی؟ اون که شوهر داره؟”(ص۴۲)

خالد با سیلی محکم گروهبان در کلانتری که برق از چشمان اش می پراند، گویی روح خفته، معترض و سرکش اش بیدار می شود و آشنایی تصادفی اش با پندار که آدرس کتاب فروشی مجاهد و رفیق انقلابی اش شفق را به او می دهد و وی را حامل پیام مهمی می کند، تحول فردی و اجتماعی اش آغاز می گردد.خالد برای اولین بار، تبعیض در طبقات شهری و بی عدالتی در توزیع امکانات رفاهی را- زمانی که در جست و جوی کتاب فروشیمجاهد است- درک می کند: “خیابان حکومتی را تازه آسفالت کرده اند. هنوز نصف بیش ترش، سنگ چین است. همه چراغ های خیابان حکومتی روشن است. با خیابان خانه ما خیلی فرق دارد. خاک، تا زانو. باران که بزند، لجن تا زانو. هیچ وقت ندیده ام که چراغ ها روشن باشد” (ص۵۰)

تماس خالد باشفق؛ ارتباطی از نوع دیگر است. ارتباطی نه از جنس تحقیر و توهین و اجبار و روزمرگی کسالت بار تکرار و نا آگاهی و بی خبری.شفق با منش اخلاقی و انسانی خود، حس احترام، استقلال، هویت فردی و خود باوری را در خالد بر می انگیزد و او را از سردرگمی در نقش و اضمحلال انسانی در فقر و فساد و تباهی، باز می دارد: “کسی از پشت سر صدا می کند. سر بر می گردانم. شفق است. می ایستم. به من که می رسد دست اش را می گذارد روی شانه ام: “…- تو کجایی جوون؟” تا حالا هیچ کس جوان صدام نکرده است. حتا پدرم. حتا مادرم” (ص۹۹)

هویت بخشی، پذیرش بی قید و شرط و اختصاص مسوولیت و وظیفه، خالد را با دنیای بزرگسالی پیوند می زند. همانند سازی ناموفق و متعارض خالد با پدرش به دلیل ذهن خرافه زده و تقلید طوطی وار او از رسوم؛ و سفر ناگهانی اش به کویت به تحریک و تشویش ناصر دوانی برای یافتن کار، روح جست وجوگر و قهرمان باورخالد را به سوی شفق سوق می دهد تا جای خالی پدر و همانند سازی شخصیتی؛ با حضور او، شکلی دوباره بیابد.خالد در فرایند تدریجی این تحول شخصیتی، کبوترهایش را می فروشد: “قرار می گذاریم که کبوترها را بفروشد. آخر به دردم نمی خورد. من که همیشه می روم قهوه خانه و فرصت هوا کردن شان را ندارم. تازه اگر فرصت داشته باشم، کبوتربازی به چه دردم می خورد؟”(ص۱۱۳)

در تعارض میان وسوسه و وجدان، قسم می خورد که دیگر بابلورخانم کاری نداشته باشد: “فکر می کنم نصف شب بروم و حرف آخر را بزنم و کارم را با بلورخانم یک سره کنم. بهش بگویم که از امان آقا خجالت می کشم. بهش بگویم که دل ام راضی نمی شود… دراز می کشم تو رخت خواب و قسم می خورم که دیگر با بلورخانم کاری نداشته باشم.”(ص ۱۶۸)

توانایی ناشناخته تفکر را با افکار نو، دیدگاه های تازه و افق های جدید آشکار می سازد. مشغولیت های ذهنیخالد تغییر شکل می یابد و پیچیده می شوند: “هوایی شده ام. نشستم و پیش خودم فکر کردم که آخر چی؟ تو قهوه خانه خیلی همت کنم، می شوم عنکبوت. اگر بخت، یار باشد، می شوم امان آقا. چند ماه دیگر هژده سال ام تمام می شود. ریش و سبیل ام هم، در آمده. لنگ ام هم، روز به روز درازترمی شود. نه! قهوه خانه به دردم نمی خورد. شاید شب ها بروم و درس بخوانم.”(ص ۲۱۵)… اوج دیگر گسترش دنیای ذهنی وعاطفی خالد، آشنایی او با دختری اشرافی و زیبا رویی به نام سیه چشم است که با حالت جادویی و اثیری اش باعث والایش و تصعید عشق و جذابیت های جنسی و جسمی درخالد می شود. این عشق پاک انسانی و فردی که با اهداف اجتماعی و انگیزه های مبارزه طلبانه برای استقرار آزادی، عزت و کرامت انسانی ادغام شده، درست در آستانه ورود خالد به مرحله عمل گرایی در اهداف انقلابی اش اتفاق می افتد. گویی خالد در این مسیر پر دست انداز و دشوار، به یک پناه گاه عاطفی امن، نیاز دارد تا بتواند در شرایط سخت مبارزه و نا امنی پیش بینی ناپذیر، ادامه و پایان آن را تحمل نماید. اما هشدار جدی پندار برای جداسازی احساس از مبارزه،خالد را با چالش مواجهه می سازد. “به دهان پندار چشم می دوزم:“- چه کار باید بکنیم؟ باید یاد بگیری که وقتی درگیر مبارزه هستی، مطلقا درگیر احساس نباشی”(ص۲۸۷)

 خالد در چالش و تعارض بین انگیزه های فردی و اهداف مبارزه، سخت ترین راه را انتخاب می کند و نمی تواند دنیای تک بعدی، دگم و لزوم ذبح عواطف و احساسات انسانی، به پای اهداف سیاسی هم رزمان انقلابی اش را بفهمد: “نه! نمی تونم سیه چشمو نبینم. به جون ام بستگی داره. نمی تونم بفهم ام که چرا احساس و مبارزه، با هم، جور در نمی آن؟ چرا؟ آخه چرا؟” چشم هایم را رو هم می گذارم. “نه! می مونم و مبارزه می کنم.”(ص ۲۸۸)

سیه چشم و احساس عاشقانه نسبت به آن که از فیلتر آگاهی، وجدان و بلوغ اجتماعی خالد گذر کرده، جزیی از اهداف مبارزه می شود و بعدها در شرایط دشوار زندان، زیر شکنجه های روحی و جسمی فرساینده، فقط یادسیه چشم پایدار نگاه اش می دارد: “اگر قرار باشد که سیه چشم را فراموش کنم می میرم. تمام لحظه های خشن زندان را، با یاد سیه چشم تحمل کرده ام.” (ص۴۱۶)

احمدمحمود با تقدس ویژه یی که به سیه چشممی بخشد، به عنوان تنها زن تاثیر گذار بر شخصیت خالد که در مرتبه یی پس ازپندار وشفق او را از اساس متحول می سازد و زاویه دید متعصب، شهرت زا و خرافه زده وی را تغییر می دهد، حایز اهمیت است. سیه چشم به لحاظ شخصیتی، در تضاد کامل با دیگر شخصیت های زن رمان همسایه ها است. متفاوت با مادرخالد(زنی محصور شده در چهار دیواری خانه)،بلورخانم(زن ابتذال گرا و سرخورده امان آقا)، آفاق(زن قاچاق فروش خواج توفیق) و(دختر زردنبو و عقده یی اش) بانو، خاله رعنا(زنی یک پارچه، با نقش مادرانه سنتی صرف)،ننه حسنی(زن بیمار، ضعیف و مردنی رحیم خرکچی)،هاجر (زنناصردوانی و اسیر بلند پروازی های خودخواهانه شوهر)،صنم (زنی نانوا، سلیطه و بد دهان)، رضوان(زن دومرحیم خرکچی، تجدد خواه، آزادی طلب، قربانی توسعه نایافتگی فرهنگ جهان سومی)،زن محمدمکانیک (کم حرف و بی تاثیر) ولیلا (دختر گستاخ، برابری طلب و فمینیست ملا احمد).

سیه چشم در یک جور تقدس یافتگی اثیری، در تقابل با تمام این افراط و تفریط های تحریف شده وجود زن است: “حرف زدن اش آرام است. به آدم تسکین می دهد”(ص۲۶۴) این نگاه ساده، تک بعدی و کل نگر به زن؛ که عده یی را این طرف خط، طبقه بندی می کند و عده یی را آن طرف و بعد، یکی را به عنوان سوگلی از میان آنان بیرون می کشد، با پیچیدگی، قابلیت انعطاف و پیش بینی ناپذیری جنس زن نمی تواند سازگارباشد. زنان تصویر شده در رمان همسایه ها، در سه طبقه کلی و غیر قابل تداخل درهم، قرارمی گیرند. گویی در دیسیپلین ذهن احمدمحمود؛ زن، یا در یک جور از خود بیگانگی مذهبی و فرهنگی یا در حال ابتذال، تن فروشی و ارائه نقشی متعارض با زنانگی سلطه پذیر خود است (بلورخانم،رضوان،بانو،آفاق،صنم،لیلا) یا در نقشی سنتی و نخ نمای خود، به عنوان زنی همیشه مادر، جنبه محرومیت اخلاقی نسبت به تمام اطرافیان خود دارد و کنش های او از پختن، شستن و نگرانی مداوم برای خانواده، فراتر نمی رود (مادرخالد،خاله رعنا،هاجر، زن محمدمکانیک) و یا در استحاله تقدسی فرا زمینی، چهره یی فرشته وار و دور از دسترس دارد (سیه چشم). انگارکه زن نمی تواند در ترکیبی جزء نگر، متداخل با طول موج های متفاوت، هم بلورخانم باشد، همهاجر و هم سیه چشم. این جذمیت تقسیم گرایی انسان، به خوب و بد و کشیدن خطی ساده میان خیر و شر، در دیگر شخصیت های رمان نیز دیده می شود. در مقابل وجه اسطوره یی، قهرمان پرور و مبارز شخصیت افرادی مانندپندار وشفق، آدم های بد ذات و بی رحمی مانند علی شیطون وشهری قرار دارند که تجسم بدی، حیله گری، سنگ دلی و هتک حرمت اند. با وجود آن که به نظر می رسد این نگاه ساده نگر و تک بعدی به انسان ها، می تواند به لحاظ سبک نگارشی رئالیسم و کلاسیک احمدمحمود؛ به عنوان مشاهده گری اجتماعی دقیق که به شکل وسواس گونه یی به ثبت وقایع پیرامون خود و تصویر پردازی انسان هایی که در یک جور هضم شدگی روزمره، فقط روی سکه اند، توجیه منطقی داشته باشد، اما خطر این احتمال نیز وجود دارد که کاراکترهای خلق شده در آثاراحمدمحمود، بیش تر به تیپ (با یکی- دو مشخصه بارز) نزدیک باشند تا شخصیت؛ که مجموعه ای از صفات پایدار و ناپایدار درونی و بیرونی است. به طور مثال؛ دقت کنید که چه گونه نام محمدمکانیک به مادی گری و با الحادگری،خواج توفیق با اعتیاد،امان آقا با خشونت، پدرخالد با خرافات وناصرابدی با لوطی گری، متداعی می شود و به لحاظ این که هیچ وجه، وجه دیگری ازشخصیت این افراد در معرض دید قرار نمی گیرد، هیچ تصور دیگری جز آن که ارائه می دهد، نمی توان برای آنان متصور شد. تنها کاراکتری که به نظر می رسد از این قانون کل نگر وساده اندیش مصون مانده، شخصیت اصلی رمان است که نویسنده با ظرافت و درک بالایی از روان شناختی فردی، مرحله به مرحله مانند نوزادی نوپا، وی را همراهی می کند و سیر تحول و تکامل تدریجی او را با صبر و حوصله یی ستودنی طی می نماید. از نیمه فصل سوم که خالد با چمدانی پر از روزنامه و اعلامیه و بروشور و چند تا کتاب در پاسگاه بندر توقیف می شود؛ تا پایان کتاب که در ابهامی از آزادی یا تبعید با مامورین حوزه نظام وظیفه از زندان بیرون می زند، شرح مقاومت، مبارزه، اعتراض، شورش و رهبری زندانیان است که مسئولیت دشوار و خطیر آن، بر دوش های تازه جان گرفته خالد سنگینی می کند: “صدای خوش آهنگ دکتر، بهم قوت قلب می دهد: “حالا تو یه کار دیگه داری” نگاه اش تا عمق وجودم می نشیند “یه کار اساسی” چشمان ام را رو هم می گذارم. صدای دکتر را می شنوم. “اعتصاب غذای زندانو می گم. همه ناراضی ان. همه احتیاج دارن که یه کسی بهشون بگه چه کار کنن.”(ص۳۹۴)

 هر چند؛ خالد و مبارزه در همسایه ها، سرانجام به شکست می انجامد، اما تبعات این شکست که در پی کودتای بیست وهشت مرداد سی ودو، پیش می آید؛ به داستان دیگری که ادامه همسایه هاست، محول می شود. به داستان یک شهر که [درآن] خالد به تبعید می رود و بار دورانی اسارت بار و پر حرمان را به دوش می کشد.

راوی داستان یک شهر؛ تنها، خسته و ملول است و از دوری خانواده، رنج می برد. او و همرزمان اش در جریان شکنجه و بازپرسی، در می یابند که قربانی توطئه مشترک شرق و غرب شده اند و دشمن ایشان؛ فقط بختیار وآزموده و شاه وامریکا نیست، مقصد اصلی و دشمن بدخیم آن ها؛ گروه کیانوری، کامبخش و کمیته مرکزی حزبی است. سراپا آلوده به فساد و تباهی که دست و پای ایشان را بسته و به جنگ درندگان انداخته تا خود را نجات بدهد. این است که خالد، خسته و سرخورده، فریاد می کشد: “احساس می کنم پشت ام خالی شده و زیر پام خالی شده. احساس می کنم که به چیزی احتیاج دارم که بهش پناه ببرم؛ که به آن تکیه کنم.”( داستان یک شهر، ص ۵۳۹)

راوی داستاناحمدمحمود؛ سرانجام نه از امید می رهد، نه از غم. در این میان دست و پایی می زند و سرانجام، در داستانبازگشت؛ پس از دوره اقامت اجباری دربندرلنگه، دوباره به اهواز باز می گردد و در میان اغتشاش اصول اخلاقی خود و نا به سامانی جامعه، به ورطه جنون می افتد: “سوار که شده بود، دل اش خواسته بود- اگر بتواند- آشفتگی ذهن را مثل کاغذ پنیر صبحانه که انداخته بود تو سطل آشغال، تو گاراژ، جا بگذارد و آرام باشد- دست کم در طول راه “باید از نو شروع کنم. هنوز وقت دارم. سی و یک سال عمر، چیزی نیست… ما که نه ثروتی داریم و نه قدرتی، باید تخصص داشته باشیم! ادبیات! اینم شد رشته که تو انتخاب کردی؟- تلف کردن عمر!-…”(بازگشت؛ مجموعه داستان دیدار، ص ۸۸)

 خالد همسایه ها، راوی داستان یک شهر وگرشاسب دربازگشت، هر کدام به نسبت هایی، راوی و قصه پرداز بیوگرافی خالق خود هستند.احمدمحمود در سطرسطر این سه گانه ادبی، ذره ذره خودش را باز آفرینی کرده و مانند تصویر پردازی قهار، خواننده را با تماشای هر سکانس اثرش، مبهوت می کند.

رئالیسم بی رحم زندگی محمود؛ از زمانی که نوجوانی ۱۰- ۱۲ ساله بود و برای تامین معاش خانواده، باید کار می کرده، تا زمانی که در گیر و دار جنبش های سیاسی آغاز دهه سی، به زندان می افتد و پس از محاکمه، به بندرلنگه تبعید می شود و پس از بازگشت از تبعید، در می یابد که آرمان ها، فراموش شده و بت پول و کاریابی، جای بت سیاست نشسته؛ همگی، روایت گر باز تولید ادبیرئالیسم دررمانتیسم است. احمدمحمود تا روزهای پایانی حیات، تا وقتی که در دوازده مهر؛ در بیمارستانمهراد تهران، قلب گرم اش برای همیشه از نامردی و نامرادی روزگار، از حرکت باز ایستاد، به آزادگی و حرمت قلم و تقدس آرمان های نوستالوژیک اش، خیانت نکرد و تمام سهم نیم خورده اش؛ از تقسیم غنایم ادبی؛ در جشنواره ها و همایش ها و بزرگ داشت ها، چند تیتر سیاه روزنامه بود؛

 بعد، هیچ…

“خالق همسایه ها رفت”…

 فقط همین!…

اما من می نویسم: “هست…

همیشه و…

همیشه…