62 درصد از دانش‌آموزان مدال‌آور المپیادی کشور طی 14سال گذشته به کشورهای توسعه‌یافته دنیا اعم از آمریکا و کانادا مهاجرت کرده‌اند. طی بررسی صورت گرفته در روزنامه “شرق” از مجموع 225 دانش‌آموز ایرانی که طی سال‌های 1372 (1993م) تا 1386 (2007م) در 53 المپیاد جهانی شرکت کردند بیش از140 نفر معادل 2/62 درصد آنها هم‌اکنون در یکی دانشگاه‌های مطرح دنیا در آمریکا و کانادا تحصیل می‌کنند. دانش‌آموزان و مدال‌آوران دیروز ایران و دانشجویان، اساتید و متخصصان امروز کشورهای توسعه‌یافته طی 14سال گذشته در چهار زیرگروه المپیاد‌های جهانی ریاضی، فیزیک، شیمی و کامپیوتر مدال‌آور بودند و بنا به هر شرایطی بخش عظیمی از آنها هم‌اکنون کشور دیگری را به عنوان محل تحصیل و زندگی خود انتخاب کرده‌اند. نخبگانی که به دلیل کسب رتبه‌های بین‌المللی در المپیاد‌های معتبر علمی در دنیا مصداق یا نشانه روشنی برای فرار مغزها یا مهاجرت نخبگان هستند. آنها در کنار بسیاری از نخبگان ایرانی که مارک یا برچسب حضور در المپیاد‌های جهانی را ندارند و با چراغ خاموش پا از جغرافیای مرزی کشور بیرون می‌گذارند، بخش عمده‌ای از جامعه نخبگان ایرانی در کشورهای توسعه‌یافته را تشکیل می‌دهند. براساس بررسی‌های صورت گرفته طی سال‌های 1993 تا 2006 همه ساله تیم‌های سه تا پنج نفره دانش‌آموزان ایرانی پای ثابت المپیاد‌های جهانی بودند. طی این سال‌ها در گروه فیزیک 65 نفر، ریاضی 56 نفر، کامپیوتر 56، شیمی 48 نفر شرکت کرده و مدال‌آور بوده‌اند. 2/69 درصد المپیاد فیزیک، 7/76 درصد ریاضی، 50 درصد کامپیوتر و 50 درصد شیمی هم‌اکنون با خروج از ایران در دانشگاه‌های مطرح و درجه اول دنیا در کشورهای آمریکا، کانادا، فرانسه و آلمان مشغول تحصیل، تدریس و پژوهش هستند. میزبان آنها دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برتر و تاثیر‌گذاری در دنیا همچون دانشگاه هاروارد، استنفورد، ام‌آی‌تی، کالیفرنیا، کمبریج، جان هاپکینز و پرینسون در آمریکا و دانشگاه تورنتو و سایمون‌فریز در کانادا هستند.
صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده‌است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، با مهاجرت سالانه 150 تا 180هزار متخصص در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را دارد. همچنین طبق آمار ارایه شده توسط مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹ نیز، ۶۰هزار نفر از ایرانیانی که در این سال مهاجرت کرده‌اند در زمره مهاجران نخبه دسته‌بندی می‌شوند و بخش عظیمی از آنها را متخصصان ایرانی تشکیل می‌دهند. نکته قابل توجه دیگر عدم تمایل به بازگشت به کشور با توجه به فراهم شدن موقعیت بالای شغلی و زندگی برای متخصصان ایرانی در کشورهای میزبان به‌خصوص آمریکا و کاناداست. به طوری‌که بسیاری از دانش‌آموزان دیروز و متخصصان امروز در حال حاضر در دوره فراغت از تحصیل و مشغول به انجام امور تخصصی و پژوهشی شده‌اند.
مبدا کجاست؟ دانشگاه شریف
براساس بررسی‌های صورت گرفته در صفحات اینترنتی نخبگان ایرانی در دانشگاه‌ها و دریافت رزومه‌های علمی از بخش زیادی از آنان بیش از 94 درصد نخبگان ایرانی که هم‌اکنون در دانشگاه‌های مطرح دنیا در حال تدریس یا تحصیل هستند، دوره لیسانس خود را در دانشگاه صنعتی شریف تهران گذرانده‌اند. این نسبت در شرکت‌کنندگان المپیاد فیزیک، ریاضی و کامپیوتر بیش از المپیاد شیمی معنادار است. چرا که در رشته شیمی با توجه به توسعه نسبی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، نخبگان بیش از دانشگاه شریف جذب این دانشگاه‌ها به‌خصوص در رشته‌های علوم پزشکی می‌شوند. اما این مساله چیزی از امپراتوری شریف در میان دانشگاه‌های فنی - مهندسی کم نمی‌کند. امپراتوری‌ای که به گواه بسیاری از اساتید و مسوولان آن دانشجویانش مانند برگ‌ریزان پاییزی از این دانشگاه کم می‌شوند و پس از طی دوران لیسانس با اولین پاسخ مثبت دانشگاه‌های آمریکایی و کانادایی با شریف خداحافظی می‌کنند. اگرچه دانشگاه شریف طی سال‌های اخیر یکی از برترین کرسی‌های دانشگاهی کشور را در زمینه‌های فنی و مهندسی پرورش داده است، اما در کنار این اقدام شاید بتوان این دانشگاه را پرازدحام‌ترین سکوی پرتاب نخبگان به کشور‌ها و کرسی‌های دانشگاهی توسعه‌یافته خواند.
مقصد کجاست؟ آمریکا
اقبال آمریکا برای جذب نخبگان ایرانی بالاتر از کشورهای اروپایی است. این اقبال بیش از پیش ناشی از توسعه‌یافتگی بالای کرسی دانشگاهی در این کشور و سهم پنج دانشگاه آمریکایی از مجموع 10 دانشگاه برتر دنیا در بسیاری از رده‌بندی‌های معتبر بین‌المللی است.
در حال حاضر از میان 140 دانش‌آموزی که طی سال‌های 1993 تا 2007 با شرایط نخبگی جذب دانشگاه‌های معتبر دنیا شده‌اند، سهم آمریکا با سایر کشورهای دنیا قابل قیاس نیست. دانشگاه‌های آمریکا در زیر گروه‌های مختلف میزبان 4/66 درصد از نخبگان بررسی شده بودند.سهم دانشگاه‌های آمریکا از جذب دانش‌آموزان مدال‌آور در المپیاد فیزیک 75 درصد، در المپیاد شیمی 7/40 درصد، المپیاد کامپیوتر 84 و در المپیاد ریاضی 9/90 درصد از نخبگان ایرانی بوده است. آماری که اثبات می‌کند کشور آمریکا و کرسی‌های دانشگاهی آن بزرگ‌ترین میزبان نخبگان درجه اول ایرانی طی سال‌های اخیر بوده است.
پس از آمریکا کشور کانادا با اختلافی معنادار در زیر گروه‌های المپیاد فیزیک میزبان 15 درصد، در المپیاد شیمی 3/59 درصد، المپیاد کامپیوتر 16 و در المپیاد ریاضی 1⁄9 درصد از نخبگان ایرانی بوده است. (موارد اندکی نیز از حضور نخبگان بررسی شده در کشورهای فرانسه، آلمان، برزیل و انگلیس نیز وجود داشته که به دلیل اختلاف آماری معنادار بسیار زیاد در گزارش به آن اشاره نشده است). با توجه به آمار‌های مطرح شده پیشتازی کانادا در رشته شیمی از آمریکا در جذب نخبگان ایرانی قابل مشاهده است. براساس بررسی صورت گرفته نیاز کشور کانادا نسبت به جذب دانشجویان پزشکی و تقویت جامعه پزشکی این کشور دلیل روشنی برای جذب نخبگان ایرانی در رشته شیمی است.
65 درصد نخبگان در دانشگاه‌های درجه یک آمریکا
رده‌بندهای معتبر بین‌المللی همه ساله پنج دانشگاه درجه یک آمریکا در میان 10 دانشگاه برتر دنیا را از قلم نمی‌اندازند؛ دانشگاه‌های هاروارد، استانفورد، موسسه تکنولوژی هاروارد (ام‌آی‌تی) شیکاگو و پرینستون که سهم بالایی در تولید علوم در این کشور دارند.
براساس بررسی صورت گرفته از رزومه علمی 140 نخبه ایرانی که در المپیاد‌های علمی از سال 1993 تا 2007 مدال‌آور بودند، 4/66 درصد در دانشگاه‌های آمریکا مشغول به تدریس، تحصیل و پژوهش هستند. نکته حایز اهمیت آن است که از مجموع کل آنها بیش از 3/65 درصد از دانش‌آموزان دیروز و متخصصان امروز در چهار دانشگاه درجه اول آمریکا جذب شده‌اند.
در این میان سهم موسسه تکنولوژی هاروارد (ام‌آی‌تی) 5/22 درصد، سهم دانشگاه استانفورد 5/22 درصد، سهم دانشگاه کالیفرنیا 9/13 درصد، سهم دانشگاه پرینستون 1⁄2 و دانشگاه شیکاگو در کالیفرنیا 3/4 درصد است.
سرنوشت نخبگان ایرانی در دانشگاه‌های کانادا نیز همچون دانشگاه آمریکا با دانشگاه‌های مطرح این کشور همراه شده است. به طوری‌که از مجموع 140 نخبه بررسی شده 5/23 درصد یا 33 نفر در چهار دانشگاه مطرح کانادا یعنی دانشگاه تورنتو، واترلو، سایمون فریز و مونترال در حال تحصیل، تدریس و پژوهش هستند.
آغوش باز “گوگل” و “مایکروسافت” روی نخبگان
شاید به جرات بتوان گفت که دانشگاه‌های آمریکا ایستگاه اول نخبگان ایرانی هستند. در حال حاضر بسیاری از این نخبگان و متخصصان جذب شرکت‌های غول بزرگ فناوری، زیر گروه‌های صنعت و دانشکارن (knowledge workers) شده‌اند. بررسی‌های صورت گرفته در روزنامه شرق نشان می‌دهد شرکت‌های بزرگ گوگل و مایکروسافت، بیشترین سهم را در این میان دارند. هم‌اکنون بهشاد بهزادی فوق دکترای زیست‌شناسی مولکولی محاسباتی از موسسه ماکس پلانک و دارنده مدال نقره المپیاد کامپیوتر در سال 1998 در کشور پرتغال و محمدحسین باطنی فارغ‌التحصیل دانشگاه پرینستون آمریکا و دارنده مدال طلای المپیاد کامپیوتر در سال 2002 در کشور فنلاند هر دو از اعضای اصلی تیم تحقیقاتی شرکت فناوری اطلاعات گوگل در کشور آمریکا هستند. همچنین امید اعتصامی فارغ‌التحصیل دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیای آمریکا، دارنده مدال نقره المپیاد کامپیوتر در سال 2001 در کشور چین، محمدعلی ابام فوق دکترای مهندسی کامپیوتر هندسه محاسباتی و گسسته در دانشگاه دورتموند آلمان، دارنده مدال برنز المپیاد جهانی ریاضی در سال 1995 در کشور کانادا و محسن بیاتی فوق دکترای فناوری اطلاعات از دانشگاه استانفورد، دارنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی در سال 1997 در کشور آرژانتین و شاهد حاجی علی احمد دکترای علوم ریاضی در دانشگاه میشیگان آمریکا، دارنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی در سال 1998 در کشور تایوان نیز هر چهار نفر از اعضای گروه تحقیقاتی شرکت مایکروسافت در کشور آمریکا هستند.
زبان تلخ آمار
براساس آمار‌های منتشر شده از سوی محققان هم‌اکنون چهار تا پنج‌میلیون مهاجر ایرانی در 32 کشور جهان حضور دارند. آمریکا با نزدیک به یک‌میلیون ایرانی بیشترین سهم را دارد و بیش از یک چهارم ایرانی تبار‌های آمریکا دارای مدرک فوق لیسانس و دکترا هستند که در میان 67 گروه نژادی آمریکا این بالاترین شاخص تحصیلات است. از سوی دیگر ایرانیان مقیم خارج از کشور دست‌کم سرمایه‌ای بالغ بر 800میلیارد دلار را دارا هستند که معادل با بیش از یک دهه پول فروش نفت در کشور است. صندوق بین‌المللی پول نیز در سال 2009 می‌گوید بیش از 500 پروفسور ایرانی در ایالات متحده وجود دارد که در ام‌آی‌تی یا استانفورد یا دیگر مراکز علمی و دانشگاهی آمریکا تاثیر‌گذار هستند و این رقم معادل با یک پنجم کل استادان ما در داخل کشور است. چراکه در حال حاضر کل استادان در داخل کشور در سال 90-89 برابر با دوهزار و 560 نفر بوده است. چندی پیش نیز سازمان توسعه ملل متحد گزارشی را منتشر کرد و براساس آن مشخص شد که ایران با 150 تا 180هزار نفر خروجی رکورددار مهاجرت نیروی متخصص است. براساس معادله‌های اقتصادی خروج سالانه این میزان نیروی متخصص برابر است با خروج 50میلیارد دلار سرمایه در هر سال است.
غم‌انگیز‌تر آنکه براساس پژوهش صورت گرفته در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بیش از 70 درصد دانشجویان دکترای آن دانشگاه که موفق به دریافت مدرک دکترای خود شده‌اند به فکر مهاجرت هستند.
منبع: شرق، نهم خرداد