در جریان مذاکرات سال گذشته ژنو برخی از موضوعات حساس به دلیل اختلاف نظر طرفین قابل حل شدن نبود و طرفین ضمن اعلام یک توافق نامه، برخی از حساس ترین موضوعات بلاتکلیف را در پرانتز گذاشتند تا بعدا در لوزان بر سر آن توافق کنند. در مذاکرات لوزان تعداد پرانتز ها یا موارد اختلاف کاهش یافت اما موضوعات مهمی مانند فعالیت موشکی و بحث پارچین هنوز لاینحل باقی مانده بود و بر اساس یک الگوی دیپلماتیک حل آنها باز هم به دور بعدی موکول شد.
در آخرین دور مذاکرات در وین دو پرانتز مهم فعالیت موشک های دوربرد ایران و نیز پرانتز بازدید از مراکز حساس نظامی مانند پارچین موضوعاتی بودند که کل روزهای دلهره آور آخر مذاکرات وین به آن اختصاص یافت. در نهایت طرفین در این نقطه توافق کردند که فعالیت های موشک های دوربرد یا بالستیک ایران برای ۸ سال متوقف شود و همچنین تحریم تسلیحاتی ایران برای پنج سال ادامه یابد. اما بحث پارچین در وین باز هم لاینحل باقی ماند و طرفین در تدارک راهکاری برای حل اختلاف نظر پیرامون پارچین بودند. در نهایت امضای یک توافقنامه بین علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران و مدیر کل آژانس در ظاهر به اختلاف بر سر پارچین پایان داد، اما در واقع آنچه اتفاق افتاد این بود که آخرین پرانتز حل نشده مذاکرات هسته ای را درون پرانتز دیگری قرار داد تا طرفین به ترتیبی در آینده روی آن مصالحه کنند. از این نظر که بعد از دو سال مذاکره طرفین نتوانستند در مورد پارچین و بازدید از برخی دیگر از مراکز حساس به توافق برسند این موضوع هم می تواند زیاده خواهی های خطرناک آژانس را سبب شود و عملا بحث بازرسی ها را به پاشته آشیل مذاکرات تبدیل کند.
توافقنامه مستقل یا نقشه راه برای بازدید از پارچین
بر اساس توافقنامه بسیار کلی که ظاهرا در روز آخر مذاکرات وین امضا شده ایران وآژانس توافق کردند که بعدا در مورد بازدید از پارچین توافق کنند. توافق بر سر اینکه بعدا توافق کنند ادامه همان راهکار دیپلماتیک ایجاد پرانتز برای اموری است که توافق ناپذیرند. به عبارت دیگر، وزرای خارجه هفت کشور و معاونان آنان برای حدود دو تا سه هفته تمام مدت در وین حضور داشتند و عملا دیگر بیش از این امکان نداشت تا بتوان این همه وزیر خارجه را برای یک قرارداد بین المللی معطل کرد و در جایی به حالت انتظار نگه داشت. مضافا بر اینکه دو طرف اصلی مذاکره یعنی ایران و آمریکا به دلیل معادلات داخلی خود تمایلی به تمدید بیشتر مذاکرات نداشتند.
به این ترتیب این احتمال وجود دارد که بحث بازدید از پارچین و نیز بازدید از هر مراکزی که آژانس برای ارائه گزارش نهایی خود تا ۱۵ دسامبر به آن احتیاج دارد در آینده به عنوان میراث حل نشده همه مذاکرات ژنو، لوزان، و وین تبدیل به بزرگترین دردسر دولت و تیم مذاکره کننده ایرانی شود. بنا بر ادعای علاءالدین بروجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس آژانس تا کنون نه یک بار که چند بار از پارچین بازدید و نمونه برداری کرده است. بنا براین، بعید نیست که اصل موضوع بازدید دوباره از پارچین بر اساس یک منطق سیاسی فقط ابزاری برای چانه زنی بیشتر و امتیازگیری و حتی پرت کردن تمرکز حواس آژانس از مراکز دیگری باشد. تجربه کشورهایی مانند لیبی یا عراق که با آژانس درگیر بوده اند اثبات کرده است که در برخورد با مراکز بین المللی حساسی مانند اژانس که اعمال نفوذ های زیادی در آنها انجام می شود همیشه باید حداکثر احتیاط را به خرج داد. بخصوص که جاسوسانی از اسراییل در تشکیلات آنها حضور دارند تا به اطلاعات حساس کشورهای خاورمیانه دسترسی یابند. در دورانی که آژانس از عراق بازرسی می کرد مقام های عراقی همیشه اعتراض می کردند که اطلاعات آن ها از سوی اسراییل کپی برداری می شود وحتی در جاهایی نقل می شود.
ممنوعیت آزمایش کلاهک و چاشنی در توافقنامه
در گزارشی که نیویورک تایمز در آرتباط با توافق نامه وین منتشر کرد آمده است که در کنار تعهداتی که از ایران گرفته شده یک تعهد ایران جلب توجه می کند. به نوشته نیویورک تایمز در جریان مذاکرات نهایی ایران متعهد شده است که چاشنی اتمی نه طراحی کند، نه بسازد و نه آزمایش کند. همچنین از ایران تعهد گرفته شده است که کلاهک نه طراحی کند نه بسازد و نه آزمایش کند. ترکیب تعهدی که از ایران گرفته شده ممکن است در وهله اول بی ربط با مذاکرات به نظر برسد یا اینکه صرفا یک تضمین امنیتی باشد. اما وقتی این تعهد را در کنارگفته ها و شنیده ها از سوابق فعالیت های پارچین در کنار هم قرار می دهیم احتمالا حاکی از این است که : همه حلقه های منفرد که می توان با سرهم کردن آن یک وسیله انفجاری بزرگ ساخت در ایران وجود دارد و ایران بالقوه توانایی بازتولید این زنجیره را نیز در آینده داراست.آژانس در آینده تلاش خواهد کرد همه حلقه های این زنجیره از هم بپاشد و کارایی خود را مطلقا و بی تردید از دست بدهد.
بازدید از پارچین ممکن است یکی از ادله سابق آژانس را تکمیل یا ثابت کند. بر اساس این ادعای سابق آژانس، ایران در پارچین آزمایش شلیک نوترونی انجام داده است. آزمایش شلیک نوترونی تکنیکی است که چاشنی بمب را فعال می کند و برق بسیار قدرتمندی را به یک باره به قلب بمب اتمی رسانده و آن را منفجر می کند. در جریان این فرآیند، مواد رادیو اکتیوی در محل آزمایش تولید می شود که تا دهها متر بسادگی نمی توان آن را از فضای اطراف محل آزمایش پاک کرد. عکس های ماهواره ای که در زمان های مختلف از پارچین برداشته شده حاکی از این است که برخی از ساختمان های این مرکز به یک باره ناپدید شده اند. علت هم می تواند این باشد که آزمایش هایی که در آن ساختمان ها انجام شده است مواد رادیو اکتیوی تولید کرده است که نمی توان آن را پاکسازی کرد، در نتیجه ساختمان ها تخریب و حتی نخاله آن برای اینکه نمونه برداری نشوند از منطقه تخلیه شده است.
از نوع برخورد آژانس می توان دریافت که آژانس اطلاعات جسته گریخته ای از فعالیت هایی در ایران دارد که بعد از سال ۲۰۰۳ دیگر ادامه نیافته اند. هر چند این فعالیت ها ادامه نیافته اند اما تجربه کردن این آزمایش ها و دارا بودن کارشناسان و دانشمندانی که یک بار این آزمایش ها را دیده و انجام داده اند خود به خود معادلات امنیتی مربوط به کشورهای مظنون به داشتن سلاح هسته ای را تغییر می دهد.
آژانس در تلاش است تا برای اطمینان نقشه کاملی از فعالیت های ۱۲ تا ۱۶ سال گذشته ایران طراحی کند. حتی جان کری وزیر خارجه آمریکا هم با صراحت اعلام کرد که ما در جریان مذاکرات به آینده نگاه می کنیم. معنی عبارت او این است که حتی اگر ایران آزمایش های اتمی پنهانی انجام داده است این امر مربوط به گذشته است که ما بر آن تمرکز نمی کنیم و مانع نمی شود تا در توافق های آینده با ایران خللی ایجاد شود.
به این ترتیب می توان کفت که هرچه در پارچین بوده مربوط به گذشته ۱۲ تا ۱۶ سال پیش است که احتمالا نمی تواند تاثیری بر روند اجرایی توافقنامه هسته ای برجام داشته باشد. ایران، آمریکا، و آژانس هر سه می دانند که پارچین اسرار مگویی دارد که نه آژانس نه آمریکا و نه ایران هیچیک نمی خواهند به خاطر آن پیجیده ترین مذاکرات دیپلماتیک چهار دهه اخیر متلاشی شود.
تردیدی نیست که بازرسی از مراکز نظامی و غیر نظامی از سوی آژانس از این به بعد دردسرهای زیادی را ایجاد خواهد کرد. اصرار سپاه مبنی بر اینکه “بازدید از پارچین خط قرمز ماست” می تواند از آن بازی های سیاسی از پیش طراحی شده باشد که قصد دارد مانع زیاده خواهی های مشکوک آژانس شود تا حتی دسترسی به مراکز و اطلاعات سوخته نیز با یک مدیریت حساب شده انجام شود.
در جریان بازرسی های آژانس، حتی اگر بازدید از پارچین هم مشکلی ایجاد نکند در مورد مراکز دیگر حتما به صورت طبیعی بحران های جدی بروز خواهد کرد. کلید از سر گذراندن این بحران ها تعامل با آمریکاست. حتی اگر ایران از آزمایش چاشنی های انفجار بسیار فراتر هم رفته باشد از طریق تعامل با دولت آمریکا احتمالا حل مشکل آسان تر است. جمله معروف وزیر خارجه آمریکا که نگاه ما به آینده است نه به گذشته، شاه کلیدی است که بسیاری از بحران های ما را تعدیل می سازد.