الهام چرخنده، رفیق بیمارستان و بیت، این روزهای آیت الله خامنه‌ای، نخستین زنی بود که در یک فیلم سینمایی پس از انقلاب ۱۳۵۷ که خوانند‌گی زنان را برای همیشه ممنوع کرد، در سکانسی از فیلم “شب یلدا” ساخته‌ی کیومرث پوراحمد ترانه‌ای را اجرا می‌کند.
پیش از آن اما برخوردهای تندی با برخی از خواننده‌های پیش از انقلاب که در محافل و جمع‌های خانوادگی و دوستانه به اجراهای خصوصی می‌پرداختند، صورت می‌گرفت. اما پیروزی محمد خاتمی در دوم خرداد ۱۳۶۷ شرایط را برای زنان خواننده دگرگون کرد.
با پیروزی محمد خاتمی در خرداد ۱۳۶۷ فضا برای برگزاری کنسرت‌هایی با خواننده‌گی زنان تنها با حضور بانوان فراهم شد؛ سیمین غانم یکی از پیش‌تازان این عرصه بود و اندک زمانی بعد گوگوش اجازه‌ی خروج از کشور پیدا کرد.
اما اندک زمانی بعد همانند دیگر عرصه‌های فرهنگی موسیقی زنان نیز به یکی از میدان‌های جدال راست سنتی و اصلاح طلبان تبدیل شد. از یک سو کتاب “زنان موسیقی ایران از اسطوره تا امروز” به قلم توکا ملکی در سال ۱۳۸۰ منتشر می‌شود و از سوی دیگر نویسنده و ناشر و مسئولان وزارت ارشاد سروکارشان با دادگاه و قوه‌ی قضائیه می‌افتد. چرا که توکا ملکی در کتاب خود پا توی کفش روحانیون کرده و نوشته بود: “بر اساس روایات و احادیث صدای زن ممنوع نیست”.
نخستین آلبوم دو صدایی زنان با عنوان “در فکر تو بودم” از سوی شیدا و مسعود جاهد، در همین دوره منتشر شد. اثری فولکلوریک و تهرانی که بر اساس ساخته‌های علی اکبرخان شیدا و از سوی نوه‌ی او صورت منتشر شد.
نخستین برنامه تک خوانی در حضور مردان
روز هشتم آبان ۱۳۹۲، تنها چند ماه از آغاز به کار وزیر دولت یازدهم گذشته بود که شایعه‌ای فضای مجازی را پر کرد، نخستین برنامه تک‌خوانی زنان پس از انقلاب با حضور علی جنتی وزیر ارشاد برگزار شد؛ گروهی تازه با عنوان ماه.
اگرچه علی جنتی حضور خود در این مراسم را تکذیب کرد اما بقیه‌ی خبر درست بود. در جریان برنامه‌ی گروه ماه در تالار وحدت تهران برای اولین بار پس از انقلاب یک بانوی ایرانی در برنامه‌ای با حضور مردان به اجرای برنامه پرداخت. مهدیه محمدخانی تابوی ۳۵ ساله را شکست.
واکنش وزیر ارشاد به انتقادهای تند محافظهکاران به این کنسرت اما بی سابقه بود، او گفت: “من اشکالی در تک‌خوانی بانوان نمی‌بینم”. در فاصله‌ی زمانی کمی با این اظهار نظر، داریوش پیرنیاکان از اعضای هیات مدیره خانه‌ی موسیقی در جشن سالیانه‌ی این خانه با اعتراض به ممنوعیت صدای زنان در ایران اظهار داشت که در اسلام هیچ محدودیتی برای خواننده‌گی زنان وجود ندارد و از جمله وی به دیدگاه‌های دکتر علی شریعتی در این باره اشاره کرد. سخنانی که با جنجال دوباره‌ی محافظهکاران مذهبی روبرو شد و یکی از اعضای جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم را واداشت تا به آن واکنش نشان دهد و دیدگاه علی شریعتی را مردود شمارد.
اگرچه راست‌گرایان در برخورد با وزیر ارشاد که خود شخصیتی مذهبی و سابقه‌ی حوزوی نیز دارد، جانب احتیاط را رعایت کردند اما فشارها به خانه‌ی موسیقی و پیرنیاکان به اندازه‌ای بود که او را مجبور به استعفاء و خانه نشینی کرد.
چندماه بعد سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران نیز اعلام کرد در سالن‌های این سازمان و دیگر سالن‌های شهرداری تهران به زنان نوازنده اجازه‌ی روی سن رفتن داده نخواهد شد. در ادامه چهار برنامه موسیقی در شهرداری تهران لغو شد زیرا زنان نوازنده در آن گروه‌ها حضور داشتند؛ این محدودیت از فرهنگ‌سرای ارسباران آغاز شد، درست دقایقی به روی سن رفتن اعضای گروه دانشجویی لیلیان باقی مانده حراست فرهنگسرا بدون اعلام قبلی مانع از روی سن رفتن زنان نوازنده‌ی این گروه می‌شود.
پس از آن همین اتفاق در فرهنگ‌سرای بهمن نیز برای گروه دف نوازان بامداد تکرار می‌شود و نیمی از اعضای گروه نمی‌‌توانند به روی سن بروند. بازتاب این خبرها در رسانه‌های داخل کشور ممنوعیت تازه را از زبان مسئولان سازمان فرهنگی – هنری شهرداری تهران علنی می‌کند.
هنگامی که مجید درخشنانی آهنگساز با سابقه‌ی ایرانی گروه ماه بانو را تشکیل داد، از گوشه و کنار خبرهایی مبنی بر تلاش بانوان برای خواندن در محافل رسمی‌تر به گوش می‌رسد.
تا این که سه هفته‌ی پیش او هنگام خروج از کشور از موضوع ممنوالخروجی خود آگاه شد، داستان این برخورد مربوط به شکل‌گیری یک گروه موسیقی زنانه با نام ماه یا ماه بانو بود.
زنان حق نوازندگی را هم ندارند
روزنامه شرق در شماره روز سه‌شنبه ۱۱شهریور نوشت: “زنان نوازنده پشت چراغ قرمز ایستاده‌اند. معلوم نیست چه زمانی قرار است چراغ سبز برای آن‌ها روشن شود. حلقه حضور بانوان نوازنده در شهرستان‌ها هر روز تنگ‌تر می‌شود و بر اساس یک‌قانون نانوشته آن‌ها اجازه حضور روی سن را ندارند”.
بر پایه این گزارش حضور زنان نوازنده در اجرای زنده موسیقی در بعضی شهرها از جمله اصفهان، تبریز، ارومیه، زنجان، گرگان، تمامی شهرهای استان خراسان، برخی از شهرهای خوزستان و… ممنوع است و گروه‌های موسیقی اجازه استفاده از هیچ نوازنده زن یا همخوان زنی را در گروه ندارند.
با این حال پیروز ارجمند، مدیر دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران گفته است: “وقتی بانوان با حجاب و رعایت موازین شرعی و عرفی در یک فضای سالم که مردان هم در همان فضا فعالیت می‌کنند حضور دارند، ممانعتی برای حضور آن‌ها روی سن وجود ندارد. ما محدودیت شرعی در این زمینه نداریم و بر اساس کدام قانون شرعی زنانی که تمام شئونات اسلامی را رعایت می‌کنند، برای نوازندگی و اجرای موسیقی مشکل دارند؟
به گفته ارجمند “این نوع تفکیک جنسیتی و مستثنا‌کردن زنان، با سیاست‌های وزارت ارشاد منافات دارد و اگر در شهرستان‌ها زنان برای حضور روی سن مشکل دارند، مربوط به دیدگاه وزارت ارشاد نیست بلکه در ارتباط با نهادهای دیگر است و به همین دلیل ما به‌دنبال شنیدن سخنان آن‌ها هستیم و می‌خواهیم بدانیم بر اساس کدام مستندات جلوی شرکت زنان در گروه‌های موسیقی گرفته می‌شود”.
مدیر دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران می‌گوید: “اگر جلو حضور زنان نوازنده را بگیریم، بخشی از عنصر خلاقه بانوان را نادیده گرفته‌ایم. شک نداریم اقوام ایرانی در مورد مباحث مذهبی و دینی حساس هستند اما همین اقوام در فعالیت‌های آیینی خود، حضور زنان و مردان را در کنار هم دارند”.
حسین علیزاده، آهنگساز و نوازنده ایرانی در واکنش به این محدودین‌ها به ایسکانیوز گفت : “در گذشته تنها در چند شهر، خانم‌ها اجازه حضور روی صحنه را نداشتند اما در حال حاضر تقریبا همه شهرها دارند هماهنگ می‌شوند که در گروه نوازنده خانم نباشد. ما به‌صورت فردی مدام به این وضعیت اعتراض کرده‌ایم اما باید به این مسأله به‌صورت جمعی نیز اعتراض کرد. در مورد مسائل موسیقی هر روز شخصی، تصمیمی می‌گیرد و این اشخاص یک عده عوامل دارند که به سالن‌ها می‌ریزند و کنسرت‌‌‌ها را به‌هم می‌زنند”.
دستگیری یک خواننده‌ی زن در استان البرز
آخرین حلقه از این برخوردها دستگیری یک زن خواننده در شهر کرج بود. اگرچه رسانه‌های محافظه‌کار تلاش کردند خبر دستگیری یک زن خواننده‌ی کرجی را پوشش ندهند اما انتشار این خبر در رسانه‌های محلی، باعث انتشار جهانی خبر آن و بازتاب‌های فراوان در بیرون از مرزهای ایران شد. زنی که در یکی از رستوران‌های کرج برای مردان برنامه اجرا می‌کرد از سوی نیروی انتظامی دستگیر شد. مقامات پلیس محلی البرز اگرچه به همراهی یک خواننده‌ی مرد با این زن اشاره می‌کنند، اما می‌گویند که برخورد صورت گرفته با این زن طبق قانون بوده. این که یک زن خواننده با همراهی یک مرد و به صورت دوصدایی به اجرای برنامه بپردازد عرف پذیرفته شده‌ی این سال‌ها در ایران بوده است اما نیروی انتظامی دلیل دستگیری این خواننده را “رفتارهای خارج از عرف” او عنوان کرده است.
