پیوند دهنده دو نسل

هجدهم آذرماه 1388 استاد فرامرز پایور پس از طی یک دوره طولانی بیماری درگذشت.
وی که 77 سال سن داشت، از ده سال پیش به علت عارضه مغزی با بیماری دست و پنجه نرم می کرد. این استاد برجسته موسیقی از آن زمان تاکنون نتوانسته فعالیت هنری خود را ادامه دهد. گرچه در این سال‌ها، برخی آثار قدیمی وی با تنظیم مهرداد دلنوازی و آواز سالار عقیلی تهیه و اجرا شدند.
محمد سریر مدیرعامل خانه موسیقی درباره استاد پایور می گوید:  ”حضور و پیوند ایشان با نسل گذشته و نسل اول و دوم در موسیقی و ادامه آن در چارجوب موسیقی ردیف دستگاهی یکی از ویژگی‌های پایور بود. به عقیده من دانش و آموخته‌های پایور از نسل‌های گذشته حلقه پیوندی برای نسل‌های بعدی بوده است. پایور در حوزه سنتورنوازی به عنوان پایه‌گذار و مولف سنتور بود. زنده‌یاد پایور علاوه بر انتقال داده‌های شفاهی موسیقی به هنرجویان آن زمان توانست کتاب‌های بسیاری را در آن سال‌ها مکتوب کند و به این شکل دستاوردهای موسیقی را برای سالیان سال ثبت نماید. علاوه بر آن او در حوزه آهنگسازی نیز آثار بسیار درخشانی را از خود باقی گذاشته است که در حوزه موسیقی ایران چشم‌اندازهای تازه‌ای محسوب می‌شد.”
سریر همچنین در خصوص مراسم خاکسپاری استاد پایور گفت: “مراسم تشییع پیکر استاد فرامرز پایور ساعت 9 صبح روز شنبه 21 آذر از مقابل تالار وحدت با حضور اهالی موسیقی انجام و سپس پیکر نوازنده برجسته سنتور در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده خواهد شد.”

فرامرز پایور که بود؟

فرامرز پایور 21 بهمن ماه سال 1311 در تهران و در خانواده ای فرهنگ پرور متولد شد. پدرش علی پایور از دانشجویان از فرنگ باز گشته به حساب می آمد و استاد زبان و ادبیات فرانسه بود. علی پایور غیر از آن که در دانشگاه تهران به تدریس زبان فرانسه می پرداخت بنا به ذوقی که داشت سه تار و سنتور و ویولن نیز می نواخت. پدربزرگ فرامرز پایور، مصورالدوله از نقاشان به نام و چیره دست عصر قاجار بود، که هنوز آثارش در کاخهای گلستان و صاحبقرانیه نگهداری می شود، مصور الدوله نیز با شیوه نواختن ویولن، سنتور و سه تار آشنایی داشت. فرامرز پایور در چنین خانواده ای رشد یافت. کودکی را در خیابان شاپور سپری کرد. از محضر پدر سنتور و سه تار آموخت و به نواختن سنتور علاقمند شد. دبستان را در سال 1318 در مدرسه عسجدی آغاز کرد. او از دانش آموزان خوب مدرسه بود و علاوه بر درس نواختن سنتور را پی می گرفت. دوران دبیرستان را به مدرسه دارالفنون رفت. دراین زمان او 13 ساله بود. همان سال ها استاد بزرگ سنتور حبیب سماعی در گذشت و استاد ابوالحسن خان صبا به عنوان جانشین وی در سنتور نوازی در محیط های هنری آن عصر مطرح شد.

آموختن سنتور نزد صبا
فرامرز پایور در سال 1328 یعنی در 17 سالگی و پیش از اخذ دیپلم به حضور استاد صبا شتافت و نزد وی دوره های سنتور نوازی را مشق کرد. او همچنین در کنار استاد صبا به سه تار نوازی نیز روی آورد. فرامرز پایور تا سال 1336 که استاد صبا به رحمت ایزدی پیوست، از جمله شاگردان همیشه حاضر و مجرب وی بود. در دوران بیماری، استاد صبا شاگردانش را نزد پایور می فرستاد تا بدین ترتیب نوازنده ای را که به وی امیدوار بود را آماده تدریس و جانشینی خود کند. فرامرز پایور در سال 1328-29 دیپلم ریاضی اش را دارالفنون اخد کرد. مدتی به دلیل شرایط آن دوره و حوادث دوران مرحوم مصدق به خدمت نظام در نیامد. وی سپس در سال 31 به خدمت سربازی و تا سال 1332 مشغول به خدمت بود. یک سال بعد به خدمت وزارت دارایی در آمد. با آشنایی که با اهالی هنر داشت در سال 33 قطعه دئوسنتور را با حسین دهلوی بطور مشترک ضبط کرد. در سال 1334 وی قطعاتی از علینقی وزیری را در حضور خود او اجرا کرد و در همین دوران بود که وی اولین قطعه کامل خود را به عنوان ترانه (در ماهور) ساخت و یک سال بعد از آن نیز برای مسابقه سنتور از طرف جامعه لیسانسیه های دانشسرای عالی، انتخاب شد. وی در مدت 6 سال، تمام ردیف موسیقی ایرانی را فراگرفت و پیشرفت و استعدادش در کار چنان زیاد بود که بارها توانست در کنار استاد خویش به ضبط در رادیو و اجرای کنسرتهای متعدد بپردازد.

جانشینی با ذوق و سلیقه برای استاد صبا
در سال 1335 و در اواخر عمر استاد صبا، همه شاگردان در رشته سنتور را استاد به کلاس پایور می ‌فرستاد. پایور در آهنگسازی نیز استادش را همراهی کرد؛ قطعاتی می ‌ساخت و با استاد صبا اجرا می‌ کرد، گفتگو در شور (سنتور و ویولن) از آن جمله است. همچنین صفحه ای در دشتی از آن دوران باقی مانده است که استاد پایور در آن به تکنوازی می پردازد و سپس به همراهی ویولن استاد صبا قطعه “تمرین دشتی” (از ساخته های صبا) را اجرا می کند که در آنجا نیز بسیار زیبا و لطیف ساز زده است.

فرامرز پایور توسط استاد صبا با حسین تهرانی نیز آشنا شد و از آن به بعد است که همکاری چندین و چند ساله آنها آغاز می شود. پس از مرگ استاد صبا در اواخر پاییز 1336، پایور اداره تمامی کلاسهای سنتور استاد صبا را بر عهده گرفت. او در کنار تدریس، به یادگیری و تکمیل آموخته هایش در ردیفهای میرزاحسینقلی و میرزا عبدالله نزد استادانی چون نورعلی خان برومند، عبدالله خان دوامی، رکن الدین مختاری و موسی خان معروفی مبادرت ورزید. در این میان آنچه از ایشان می ‌آموخت به خط نت درمی‌آورد و دراین حال آثار دیگری را که از قدما آموخته بود مانند رکن‌الدین‌ خان، درویش‌ خان و حبیب سماعی را نیز به خط نت درآورد. با این اقدام میراث به جای مانده موسیقی ایرانی را ثبت و به نت درآورد و آن را از خطر نابودی نجات داد.

کتاب 186 تصنیف عبدالله دوامی که به کوشش ایشان به چاپ رسیده از آن جمله است. درهمین حال از اساتید دیگر چون استاد حسین دهلوی و اصلانیان نیز مبانی آهنگسازی را آموخت.

همکاری با تلویزیون و تصنیف کتب موسیقی
پس از تاسیس تلوزیون در سال 1337، دست به اجرای برنامه های زنده تکنوازی و همنوازی در این رسانه کرد. همزمان در همان سال وی تدریس سنتور را در هنرستان عالی موسیقی ملی آغاز کرد. او اولین سنتورنوازی بود که روی سنتور، نواسازی می‌کرد و تنها در پی بداهه ‌نوازی نبود. او سپس هارمونی و کمپوزیسیون را در کلاس استاد بزرگ آن زمان، امانوئل ملیک اصلانیان آموخت. در دی ماه 1340، اولین کتاب آموزشی خود را به عنوان “دستور سنتور برای مبتدیان” منتشر کرد که با استقبال زیاد هنرجویان نیز مواجه شد.
اواخر سال 1341 برای ادامه تحصیل راهی انگلیس شد و در دانشگاه کمبریج مشغول تحصیل زبان و ادبیات انگلیسی شد. این دوره که سه سال به طول انجامید از نظر پایور اهمیت ویژه ای داشت. آنچنان که خود گفته زبان و ادبیات انگلیسی را به خدمت هنر و موسیقی ایران در آورد. در این دوران او به برگزاری کنفرانس در خصوص موسیقی ایرانی و سنتور در دانشگاه های انگلیس پرداخت و چندین برنامه نیز اجرا کرد که در آرشیو بی بی سی هنوز موجود است. پایور سپس در سال 45 به ایران بازگشت.

بازگشت به ایران و تشکیل گروه ارکستر سازهای ملی
پایور در این سال ها “گروه اساتید” را بنیان نهاد که چندی بعد و با تشکیل ارکستر سازهای ملی عملا با آن ادغام شد. اصغر بهاری (کمانچه)، جلیل شهنار (تار)، حسین تهرانی (تمبک)، فرامرز پایور (سنتور) و حسن ناهید (نی) از بنیانگذاران گروه اساتید بودند و کنسرتهای زیادی نیز از جمله کنسرت سه گاه به همراه آواز عبدالوهاب شهیدی اجرا کردند.
پس از تاسیس وزارت فرهنگ و هنر، پایور ارکستر سازهای ملی را تشکیل داد. تکنوازان این گروه خود وی (سنتور)، هوشنگ ظریف (تار)، رحمت الله بدیعی (کمانچه) و حسن ناهید (نی) بودند. چندی بعد در سال 46 و با تاسیس تالار رودکی در سال 1346، فعالیتهای اجرایی این ارکستر افزوده شد. پایور بسیاری از آثار گذشتگان چون درویش خان، سماع حضور، عارف، شیدا و صبا را با ذوق خاص خود تنظیم و همراه با خوانندگان معروف آن دوره اجرا و ضبط کرد.
در سال 1347 از وزارت دارایی به وزارت آموزش و پرورش (سازمان مبارزه با بیسوادی) منتقل و در آن وزارتخانه مشغول به خدمت شد. با برگزاری جشن های هنر شیراز در سال 1348، وی هر سال به اجرای برنامه های متعدد تکنوازی، دونوازی و گروه نوازی پرداخت. در سال به سه نوازی به همراه حسین تهرانی و جلیل شهناز پرداخت و یک سال بعد برنامه دونوازی با استاد تهرانی را اجرا کرد.

همکاری مداوم با برنامه گلها
پایور در بهار 1351، دومین کتاب خود را با عنوان “سی قطعه چهارمضراب برای سنتور” منتشر کرد که از جمله آثار معتبر در 4مضراب نویسی بود.
سال 52 استاد تهرانی دوست قدیمی، پایور درگذشت. بدین ترتیب گروه اساتید برای مدتی از کار بازماند. پایور قطعه ای به نام “به یاد حسین تهرانی” ساخت و جایگزینی محمد اسماعیلی بهترین شاگرد استاد تهرانی در گروه و همچنین محمد موسوی بجای حسن ناهید دوباره “گروه اساتید” را از اواخر سال 52 راه اندازی کرد.
با شروع به کار برنامه های “گلهای تازه” در رادیو سراسری در سال 1353، فرامرز پایور همراه ارکستر خود و گروه اساتید به اجرای برنامه به همراه خوانندگانی چون استاد محمدرضا شجریان، عبدالوعاب شهیدی، محمود خوانساری، خاطره پروانه، سروش ایزدی، احمد ابراهیمی، سیما بینا و نادر گلچین پرداخت.
در این دوره گروه اساتید کنسرت های متعددی در خارج و داخل برگزار کرد. شاید بتوان پایور را اولین هنرمندی دانست که با سعی بسیار از اساتید و قدما قدردانی می کرد. سال 54 وی و گروهش در تالار رودکی بزرگداشت درویش خان را برگزار کردند. یک سال بعد و در سال 1355 او بازنشسته شد و بطور کامل وقت خود را صرف موسیقی، نت نویسی و آموزش کرد.

انقلاب و تمرکز بر نت نویسی و آثار قلمی
در سال 57، “8 قطعه برای سنتور” را منتشر کرد. یک سال بعد و در تابستان 58 پارتیتور قطعات پرنیان و گفتگو را به چاپ رساند. در حال و هوای انقلاب با شجریان و گروهش کنسرتی در تالار رودکی برگزار کرد. “از خون جوانان وطن” و “گریه را به مستی” از همان دوره به یادگار مانده اند. آخرین کار گروه اساتید در بزرگداشت علینقی وزیری پس از مرگ وی بود که در تالار رودکی اجرا شد. با فشارهای حکومت جدید این گروه برجسته از هم پاشید.
پایور در مهرماه سال 59 توانست سه کتاب دیگر با عناوین “تئوری موسیقی”، “ردیف چپ کوک برای دوره عالی سنتور” و “مجموعه پیش درآمد و رنگ برای سنتور(راست کوک و چپ کوک)” به بازار روانه کند. این دوران که به دلیل جبر زمانه، اساتید برجسته خانه نشین شده بودند، بیشتر به تدوین آثار قلمی روی آوردند. سال 1360، پارتیتور قطعه “از کنسرتینو برای سنتور و ارکستر” که ساخته مشترک فرامرز پایور و حسین دهلوی در سال 1337 بود، منتشر کرد. قطعه ای که 20 سال قبل راهش را به گروه فریدون شهبازیان باز کرده بود. در مهرماه 1361، کتابهای “مجموعه پیش درآمد و رنگ برای ویولن”، “فانوس (دونوازی دو سنتور در اصفهان)” و “قطعات موسیقی مجلسی” (قطعات اجرایی پایور در کنسرت ها و برنامه های مختلف) را منتشر کرد.
پس از آن پایور در کنسرت متعدد خارج از کشور نیز حضور داشت و به سنتور نوازی می پرداخت. او همچنین به آموزش و تدریس در کارگاهش اشتغال داشت و شاگردان بسیاری نیز تربیت کرد. رضا شفیعیان، ارفع اطرایی، سعید ثابت، پژمان و پیمان آذرمینا، مینا افتاده، نادر سینکی و سوسن اصلانی از آن جمله اند. یادآوری این نکته شاید جالب باشد که استاد محمدرضا شجریان نیز ردیف عالی سنتور را نزد پایور آموخته است.
در همین دوران وی سعی بسیاری کرد تا “رنگ شهر آشوب” را به نت در آورد. وی ماحصل تلاش خود را در سال 63 با همین نام منتشر کرد.

فصلی نو برای گروه اساتید
با نرمش وزارت ارشاد، پایور در سال 65 گروه اساتید را دوبار گردهم جمع کرد و این بار با آواز علی رستمیان به اجرای کنسرت پرداخت.

در سال 67، کتاب “دوره ابتدایی سنتور” را نوشت. یک سال بعد با گروه اساتید کنسرتی با شهرام ناظری در تالار وحدت برگزار کرد. این کنسرت در آواز ابوعطا اجرا شد و با تصنیف “تمنای وصال” پایان یافت. همین دوره گروه اساتید با شهرام ناظری آلبوم “لیلی و مجنون” را ضبط کرد که این اثر آخرین کار گروه اساتید محسوب می شود.
سه سال بعد رهگذر (دونوازی برای سنتور و فلوت) را نیز روانه بازار کرد.

تلاش برای گردآوری آثار عالی موسیقی
فرامرز پایور سپس دست به کار نوشتن دستور سنتور شد که این کتاب در سال 71 انتشار یافت. او سپس “آموزش ابتدایی تار و سه تار” را در سال 73 به همراه جهانشاه صارمی به زیر چاپ برد. همان سال آثار دیگری چون “پرده عشاق (در دشتی)” را با همکاری هوشنگ ظریف، حسن ناهید و آواز حمیدرضا نوربخش و همچنین آلبوم “گفتگو” مشتمل بر آثار و تجربیات پایور منتشر شد. سال 1375 معظم ترین کتاب موسیقی خود را به نام “ردیف آوازی و مجموعه تصنیفهای قدیمی به روایت عبدالله دوامی” که شامل ردیف کامل آوازی و 186 تصنیف قدیمی بود، روانه بازار کرد. همان سال مجموعه پیش‌درآمد و رِنگ (به دو نت سنتور و ویولن) را نیز منتشر کرد.
از این سال تا سال 76، پایور به اجرای کنسرت در داخل و خارج پرداخت که از آن جمله می توان به کنسرت آمریکا در شور و دشتی و سه گاه و آلبوم “ارغوان” (در دشتی) با آواز علی رستمیان اشاره کرد. ارغوان آخرین اثر پایور محسوب می شود. یک سال و اندی پس از ارائه آن، پایور دچار حمله مغزی شد و پس از آن تا زمان مرگ در بستر بیماری بود، گرچه طی این دوره تقریبا طولانی بر کار شاگردانش نیز نظاره داشت. او همچنین کتابهای دیگری به همراه شاگردانش تصنیف کرد که از جمله می توان به “ویرایش ردیفهای سنتور استاد صبا برای سنتور”،  ”فالگوش (هفت قطعه برای سنتور)” در سال 1379 و همینطور کتاب “چهل قطعه (شامل پیش درآمد، چهارمضراب و رنگهای بزرگان موسیقی)” در سال 1383 اشاره کرد.

خانواده
 خانواده پدری پایور در فرهنگ و هنر نام آور بوده اند، همایون پایور فیلمبردار ونیز زنده یاد مهندس امیر پایور، پدر او که بازیگر قابل در سینمای بعداز انقلاب بود و دی ماه ۱۳۸۲ در ۹۱ سالگی درگذشت. یکی از منتقدان درباره او نوشته: “منزل مهندس پایور درسالهای بعداز کودتای ۱۳۳۲ پناهگاه نوجوانانی بود که دنبال منابع ادبیات وموسیقی کلاسیک جهان می گشتند و در خانه  او، اینها را پیدا می کردند.”

ویژگی های هنری و شخصیتی
آنچنان که اهل فن می گویند تلاش‌های فرامرز پایور، پلی بود بین میراث صبا و محجوبی و جریانی که جوانان موسیقیدان و تحصیل‌ کرده در دانشکده هنرهای زیبا از اوایل دهه ۱۳۵0 به راه انداختند و الگوی موسیقی ایرانی امروزی شدند. در فاصله زمانی بین این دو، یعنی حدود پانزده سال، هیچ کس جز فرامرز پایور، کار جدی و پی‌گیر در زمینه موسیقی اصیل انجام نداده است.

بیش از هزار و پانصد ساعت اجرای گروهی و فردی روی صحنه‌های داخل و خارج از کشور، آهنگ‌سازی و تنظیم قطعات فراوان موسیقی، تدریس صدها شاگرد از چهار نسل متوالی، نت‌نویسی قطعات فراوانی از پیشینیان، حضور در هنرستان و هنرکده موسیقی ملی، اداره هنرهای زیبا و واحد موسیقی رادیو تلویزیون ملی ایران، نگارش کتب موسیقی، نظارت بر کار گروه‌های دیگر و تصحیح آنها، کار با خوانندگان بسیاری از جمله عبدالوهاب شهیدی ، شجریان ، محمود خوانساری ، احمد ابراهیمی ، خاطره پروانه ، سیما بینا ، نادر گلچین ، سروش ایزدی، شهرام ناظری، حمیدرضا نوربخش و علی رستمیان.

او همچنین از معدود اساتید و نوازندگانی است که اسلوب کاری ویژه ای داشته و آن را تا به پایان حفظ کرده است. پایور را باید از نخستین رواج دهندگان گروه ‌نوازی با ساختار سازهای ایرانی به شمار آورد. او در نظم و انضباط هم شخصیتی ویژه بود، چه در زندگی شخصی و چه در کار هنری که هنوز نیز زبانزد اهالی هنر است. پایور به نواختن تنبک هم آشنا و تأثیر گرفته از استاد حسین تهرانی بود و گاه در لحظات خصوصی وخلوت کلاس درس، برای شاگردان چند میزان نواخته و شعری را به لحن خوش با آنها همراه می کرد.
سید علیرضا میرعلی نقی درباره وی می گوید: “استاد همیشه خلاق و همیشه آموزگار، فرامرز پایور، مردی است که با عشق به کار زندگی کرده و کار کردن تمام زندگی او بوده است. وفاداری به اصول حرفه ای، آداب دانی، احترام به اساتید ونظم پذیری، جزو “یاسا”ی تخطی ناپذیر زندگی او بودکه هر کس نمی پذیرفت و یا در آن سستی می کرد، از حوزه او بیرون رانده می شد و تاوان محرومیت از دانش پرارزش استاد را می پرداخت. استاد پایور، هیچ وقت با موسیقی سر شوخی نداشت و به هیچ کس اجازه نمی داد که موسیقی و موسیقیدان اصیل را خوار و خفیف کند. وی حتی با کسانی که با موسیقی موسوم به مطربی با طعنه نگاه می کردند، برخورد داشت و می گفت هر نوع موسیقی ـ در جای خودش ـ قابل احترام است و کسی حق توهین به هنر و هنرمند راندارد.”

 

آلبوم ها

    شهرناز (فرامرز پایور، حسین تهرانی)

    پرنیان (فرامرز پایور)

    ضرباهنگ (فرامرز پایور، حسین تهرانی)

    شهرآشوب (فرامرز پایور، حسین تهرانی)

    دلنواز (فرامرز پایور، حسین تهرانی)

    کرشمه (اجرای آثار درویش‌خان با ارکستر)

    پریزاد (اجرای آثار درویش‌خان با ارکستر)

    دلکش (اجرای آثار درویش‌خان با ارکستر)

    دستگاه ماهور و سه‌گاه (فرامرز پایور، هوشنگ ظریف و محمد اسماعیلی)

    نغمه‌هایی در دستگاه شور و ماهور (ارکستر پایور)

    شور، چهارگاه، به یاد حبیب سماعی (فرامرز پایور)

    دستگاه همایون (فرامرز پایور، محمد اسماعیلی)

    رهاورد (فرامرز پایور، جلیل شهناز، محمد اسماعیلی)

    چهارباغ (گروه اساتید به سرپرستی فرامرز پایور، خواننده: علی رستمیان)

    ضرب اصول (فرامرز پایور، حسین تهرانی)

    حاصل عمر (پایور، بهاری، تهرانی)

    حکایت دل (گروه پایور، خواننده: علی رستمیان)

    پراکنده (در خارج از ایران به اسم «یادگاری» منتشر شده‌است)

    ارغوان (گروه پایور، خواننده:علی رستمیان)

    شب مهتاب (مجموعه تصانیفی که علی رستمیان با گروه پایور خوانده‌است)

    نوای دل

    بداهه‌نوازی نوا، راست پنجگاه (فرامرز پایور)

    رِنگ شهر آشوب (فرامرز پایور)

    گروه‌نوازی

    گفتگو (اجرای آثاری از فرامرز پایور)

    پرده عشاق (گروه پایور، خواننده: محمدرضا نوربخش)

    سروش بهار (ساخته استاد فرامرز پایور، خواننده: بهرام باجلان)

    مویه (گروه دلنوازی با همکاری فرامرز پایور، جلیل شهناز، محمد موسوی)

    دل شیدا (ارکستر پایور، آواز اصفهان، خواننده: شهرام ناظری)

    کنسرت اساتید موسیقی ایران (گروه اساتید، آواز ابوعطا، خواننده: شهرام ناظری)

    لیلی و مجنون (گروه پایور، دستگاه شور، خواننده: شهرام ناظری)

    خلوت گزیده (گروه اساتید به سرپرستی فرامرز پایور خواننده: محمدرضا شجریان)

    کرشمه نرگس (فرامرز پایور، جلیل شهناز، محمد اسماعیلی)

    راز دل (گروه اساتید به سرپرستی فرامرز پایور خواننده: محمدرضا شجریان)

    انتظار دل (گروه اساتید به سرپرستی فرامرز پایور خواننده: محمدرضا شجریان)

    انتشار مجموعه‌ای از آثار پایور به پاس نیم قرن فعالیت هنری وی از سوی موسسهٔ ماهور

    هفت پیکر

    آواز محمود کریمی (سنتور: فرامرز پایور، سه تار: داریوش صفوت)

    تنها یک خاطره (فرامرز پایور، محمدرضا لطفی)

    تعدادی از برنامه‌های گلها با همکاری استاد فرامرز پایور: شماره ۱۰۳، ۱۰۷، ۱۲۳، ۱۲۴، ۱۳۳، ۱۳۷، ۱۵۰، ۱۵۶، ۱۵۸، ۱۶۲، ۱۸۱، ۱۸۲، ۱۸۳، ۱۸۵، ۱۰۲

    و آثار بسیار دیگر