جلال یعقوبی
روز پانزدهم شهریور ماه 1379 قرار بود جلسه افتتاحیه اجلاس ویژه گفتگوی تمدن‌ها در سازمان ملل با سخنان سید محمد خاتمی آغاز شود. سخنرانی خاتمی مورد توجه محافل سیاسی جهان قرار گرفته بود. خبرگزاری فرانسه طی گزارشی خبر داد که وزیر خارجه آمریکا برای شنیدن سخنان خاتمی برنامه ورود خود به سازمان ملل را به جلو انداخته است. به گفته یک مقام آمریکایی، در ابتدا آمریکا قصد شرکت در گردهمایی گفتگوی تمدن ها را نداشت، اما برنامه خود را تغییر داده بود.
خاتمی در سخنان خود با اشاره به موضوع گفتگوی تمدن‌ها، درباره موقعیت ایران نیز سخن گفت. وی تأکید کرد: “آنچه اکنون به طور جدی باید لحاظ شود، واقعیت فرهنگ جهانی است، فرهنگ جهانی نمی‌تواند و نباید بی‌اعتنا به مقتضیات و خصوصیات فرهنگهای بومی، خود را به آنها تحمیل کند.” او در قسمت دیگری از اظهارات خود اضافه کرد: “بدون درس گرفتن از گذشته سیاسی جهان و بدون کاوش در علل بروز فاجعه های عظیم جهانی در قرن بیستم و خلاصه بدون نقادی سرمشق حاکم بر روابط بین الملل، که متکی بر گفتمان قدرت و تقدیس و تفخیم اقتدار بود، نمی‌توانیم دولت‌ها و مردم جهان را به سوی گفتگوی فرهنگ ها و تمدن ها دعوت کنیم. سرمشق گفتگوی تمدن‌ها و فرهنگ ها اگر از منظر اخلاقی مورد ملاحظه واقع شود، در واقع دعوت به وانهادن و ترک کردن اراده معطوف به قدرت و تمسک و گرایش به اراده معطوف به عشق است و در این صورت، نتیجه نهایی گفتگوی تمدن ها و فرهنگ ها نه فقط هم سخنی که همدلی و محبت است.” او در پایان سخنان خود نیز گفت: “ما باید متواضعانه به صداهای فرهنگهای مختلف، صداهایی که شاید بتوانند با تکیه برتجارب عمیق انسانی راه‌های جدیدی برای زندگی انسان نشان دهند، گوش فرا دهیم.”
سخنان خاتمی مورد استقبال قرار گرفت. امیر قطر معتقد بود که ما به خاطر طرح گفتگوی تمدن‌ها، به خاتمی مدیون هستیم، دبیرکل سابق سازمان ملل سخنان وی را تحسین برانگیز دانست.رئیس جمهوری الجزایر گفت: “ابتکار برادر عزیزم جناب آقای خاتمی برای اعلان سال گفتگوی تمدن‌ها، در موقعیت زمانی بسیار مناسبی مطرح شد.” حتی وزیر خارجه آمریکا نیز سخنان خاتمی را جالب و تفکربرانگیز توصیف کرد.
البته مهمترین برنامه خاتمی در جریان سفر به نیویورک، شرکت در “اجلاس هزاره” سران کشورهای متحد بود که بیش از صدوپنجاه کشور در آن شرکت کرده بودند. خاتمی در فرصت کمی که برای سخنرانی در اختیار سران کشورهای مختلف از جمله ایران قرار می‌گرفت، سخنان قابل تأملی بیان کرد. او گفت: “جهان خسته و آزرده با گذر از دریای رنج و خون و تبعیض، قرن بیستم را پشت سر گذارده است و با امید به آینده‌ای بهتر که چرخ روزگار بر مدار حرکت انسان و حقوق او بچرخد و آسمان دلگیر زندگی دیروز و امروز او با آفتاب درخشان عدالت روشن شود، به قرنی دیگر چشم دوخته است.” او تأکید کرد: “اما از میانه این تجربه های بشری، مردم سالاری به منزله دستاوردهای بزرگ و محصول جهاد و اجتهادهای مستمر و ارزشی که در صورت های گوناگون تجلی می‌یابد نیز به دست آمده است، در عصر بیداری ملت ها از صاحبان قدرت انتظار می رود که حرمت این ارزش را پاس دارند و در جهت رهایی، آزادی و مصونیت و سربلندی انسان –همه انسانها- بکوشند.” او در پایان سخنان خود نیز تأکید کرد: “اکنون به نام ملتی بزرگ و دارای پیشینه و تمدنی کهن و از میانه انقلابی عظیم و معنوی که تجربه جدیدی را برای اعمال حاکمیت مردم به نام دین آغاز کرده است، می گویم که دیگر هیچ ملتی را نمی‌توان با استناد به هیچ مبنای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به حاشیه راند.”
سخنان خاتمی در آن جلسه، که در مورد مردم سالاری، عدالت و آزادی و معنویت بود، مهم تلقی شد. از نکات مورد توجه این جلسه آن بود که رئیس جمهوری آمریکا با اینکه پیش از خاتمی، سخنرانی خود را انجام داده بود، لیکن در انتظار سخنرانی وی ماند و پس از اظهارات رئیس جمهوری ایران، جلسه را ترک کرد.
سید محمد خاتمی پس از آنکه روز چهارشنبه، شانزدهم شهریور در جلسه سران کشورهای متحد شرکت کرده و سخنرانی خود را ایراد کرد تا پایان اجلاس و انتشار بیانیه پایانی در نیویورک ماند و در این مدت به دیدار با چند تن از رهبران کشورهای مختلف پرداخت. در همین اجلاس بود که خاتمی به دلیل خواسته رهبر ایران از گرفتن عکس یادگاری با سران کشورهای جهان خودداری کرد. در ایران نگران بودند که خاتمی در کنار کلینتون قرار گیرد! گرچه چند سال بعد احمدی‌نژاد با بوش عکس یادگاری گرفت اما نباید فراموش کرد که وضعیت خاتمی در ایران از نوعی دیگر بود.
از جمله دیدارهای رسمی رئیس جمهور ایران با سران دیگر کشورها در این سفر باید به دیدار با رئیس جمهور روسیه، رئیس جمهور اتریش، رئیس جمهور سنگال، نخست وزیر ایتالیا، رؤسای جمهور یمن، رومانی، اوکراین، رئیس اجرایی پاکستان، رؤسای جمهور گرجستان، فیلیپین، نخست وزیر بنگلادش، ولیعهد عربستان و رئیس کمیسیون اروپایی اشاره کرد.
صبح روز پنجشنبه، هفدهم شهریور خاتمی در یک نشست خبری با خبرنگاران و نمایندگان رسانه های خارجی و داخلی شرکت کرد. اظهارات رئیس جمهوری در این جلسه، مورد توجه اکثر روزنامه ها و جریان های مختلف داخلی قرار گرفت و هر یک گوشه ای از سخنان وی را مورد توجه قرار دادند. رئیس جمهور در این گفتگو درباره مذاکره با مقامات آمریکایی گفت: “اگر بنا باشد رئیس جمهوری به طور رسمی با مسئولان کشور دیگری تماس بگیرد باید پیش از آن، زمینه های تاریخی و سیاسی مذاکره فراهم شود؛ گرچه متأسفانه هنوز سوءتفاهمات جدی بین دو کشور وجود دارد.” و افزود: “سیاست تنش زدایی جمهوری اسلامی ایران، شامل حال همه کشورها می‌شود و ما به هیچ وجه از دشمنی و تشدید دشمنی ها استقبال نمی‌کنیم و در حال حاضر روابط بین ملت ایران و آمریکا مثبت است.” او درباره روند اصلاحات در ایران نیز تلقی از اصلاحات را به سه نوع تقسیم کرد: “برخی معتقدند اصلاحات به معنای صرف نظر کردن از انقلاب و خواست هایی است که مردم از آن دارند و به دنبال تحول سیاسی و کنار گذاشتن دین و سیر به سوی سکولاریسم هستند. متأسفانه به خاطر سوءتفاهم‌ها در غرب نیز این تلقی از اصلاحات وجود دارد و دائماً روی آن پافشاری می‌شود.” وی نوع دوم تلقی از اصلاحات را «نفی هرگونه اصلاح» در جامعه معرفی کرد و گفت: “در این نوع تلقی، عدم اعتماد و دفاع از حقوق اساسی مردم و تن ندادن به موازین مردم سالاری و همچنین درک نکردن آنچه در دنیا می‌گذرد و تحولات و تغییرات نسل جوان وجود دارد.” وی اضافه کرد: “در تلقی سوم که خود نیز به آن معتقدم هدف از اصلاحات، تحقق آن چیزی است که در انقلاب اسلامی به تفاهم و توافق مردم رسیده بود و آن، عمل به قانون‌اساسی است ولو آنکه به برخی اصول و موازین آن نقد وارد باشد”. خاتمی درباره دستگیری روزنامه‌نگاران و توقیف روزنامه‌ها هم تأکید کرد: “اینکه کسانی در زندان هستند، راضی نیستم، البته اگر کسی جرمی انجام داده، باید در چارچوب قانون با او برخورد شود و اگر احساس کنم خلافی صورت گرفته تا آنجا که امکان دارد تذکر می‌دهم و تاکنون ده ها مورد تذکر داده ام.”