هنر، اندیشه و اعتراض
دکتر مهناز بدیهیان
در طول تاریخ جهان، هنر و اندیشه یکی از صداهای پر قدرت اعتراض و وجدان بیدار جوامع انسانی بوده است. اعتراض توسط هنرمندان ومتفکرین در همه ی نقاط دنیا رایج است.. در میان این صداها، صدای شعر تاثیر بسزایی داشته است تا بدانجا که صدای شعر آگین قلم معترض چه بسا که رژیم های دیکتاتوری بسیاری را نابود کرده است.
امروزه شاعران زیادی هستند در کشورهای تحت ستم که زندگیشان را بخطر می اندازند یا زندانی می شوند زیرا از طریق شعرشان سخنگوی مردم می شوند. اصطلاح شعر اعتراضی یا (protest poetry )
به شعری گفته می شود که علیه تبعیض، برخوردهای غلط اجتماعی و ظلم داد سخن می دهد. در زمان جنگ ویتنام شاعران آمریکایی بر علیه جنگ بسیار نوشتند. بسیاری از همجنسگرایان، زنان و شاعران سیاهپوست بر علیه تبعیض جنسی و نژادی نوشتند. بطور مثال لنگستون هیوز، کانتی کولن، مارتین اسپادا، ادری ین ریچ، لورنس فرلنگتی، و آلن گینزبرگ. شاعران عصر بیت در آمریکا در حقیقت راه را برای هنر اعتراضی، بخصوص موسیقی اعتراضی گشودند. برای نمونه “ پیتر پال ومری” و آهنگ معروف:
” همه ی گلها کجا رفتند”.
بسیار اتفاق اقتاده که در تاریخ اعترضات مردمی جهان، شعر مسئولیت بیداری و هارمونی جامعه را بعهده گرفته است.اگر داستان تلخ و مرگبار گیتاریست و شاعرشلیایی ویکتور خارا را بخاطر داشته باشید می بینید که دولت دیکتاتور پینوشه چگونه دست های او را در استادیوم ورزشی شیلی شکستند که ننوازد و به این هم بسنده نکردند و او را کشتند چه با صدای بلند آوازهای تاثیر گذار انقلابی می خواند و شعر می سرود.و چگونه رژیم فرانکو لورکای جوان و شاعر را شبانه و پنهانی بگلوله بست و جسدش را سر به نیست کرد.و در ایران دهان فرخی یزدی را با نخ دوختند.
درسراسردنیا رژیم های ضد مردمی از زبان اعتراض مردم، بخصوص قشر هنرمند و اندیشمند آن هراس دارند بهمین دلیل اکثرا سرنوشت بسیاری از این شاعران شبیه بهم است. کشتن آنها، سانسور شعرهایشان یا زندانی و شکنجه کردنشان.اگر بخواهیم حتی نامی از بسیاری از این شاعران و نویسندگان معترض در جهان را ببریم شامل چند کتاب می شود زیرا ادبیات اعتراضی همیشه و در تمام فرهنگ ها حظور داشته است، چرا که انسان در هرکجا که باشد تشنه ی آزادیست.
شاید بتوان گفت که تاریخ اولین شعر اعتراضی در جهان نامعلوم است به دلیل قدمت آن.
شعر اعتراضی، شعر وجدان بیدار است که به همه ی مردم جهان تعلق دارد، بدین مفهوم که وقتی شاملوی ما می گوید : آه اگر آزادی سرودی می خواند کوچک همچون گلوگاه ِ پرنده یی، هیچ کجا دیواری فروریخته بر جای نمی ماند.
“، حرف دل همه ی انسانهائیست که تشنه ی آزادی هستند. سالها پیش شخصی از نویسنده ی معروف آمریکایی “جیمز بالدوین” می پرسد :آیا نویسندگان جوان باید فقط در مورد مردم خودشان بنویسند یا در سطح وسیع تری باید فعالیت ادبی داسته باشند، وی در جواب می گوید:” مردم تو همه ی مردم دنیا هستند”. پس شاعر در مقابل اتفاقات دنیائی که در آن زندگی می کند متعهداست. احمد شاملو شاعر متعهد ایران در این زمینه می گوید:
“تعهد در ذات هیچ هنری نیست این هنرمند است که باید متعهد باشد یا نباشد.بنده هنر بدون تعهد را دو پول ارزش نمی گذارم ، من همیشه گفته ام مشگل من شهادت دادن به تاریخ است، و اینکه در آخرین فرصت آنچه که می توانستم گفته باشم، گفته ام آیا؟”
بر همگان روشن است که آزادی گوهریست پربها که در هر جامعه ای برای بدست آوردنش خون های بسیاری ریخته شده است و بی شک در آینده نیز چنین خواهد بود. در هر جامعه ای نویسنده و شاعرقهرمانان مبارزه برای آزادی بیان هستند بخصوص در جوامعی که دشمن حکومت بحساب می آیند. “خلیل جبران” در باره ی آزادی می گوید: بعضی ها بر این باورندو می گویند “ اگر برده ای را دیدید که خوابیده بیدارش نکنید تا خواب آزادی ببیند.”
من اما می گویم” اگر برده ای را دیدید که خوابیده، بیدارش کنید و برایش آزادی را توضیح دهید”.
پابلو نرودا که بسیاری او را بزرگترین شاعر قرن بیستم می دانند در شعری بنام”آواز اعتراض” با کلماتش درست مثل یک اسلحه ی مستقیم بسوی دیکتاتورها می رود، بطوریکه این اسلحه ی او در کشورهایی چون ونزوئلا، گواتمالا، کوبا و پورتریکو نیز بکار برده می شود. نرودا در جایی می گوید:
من زاده شده ام که غصه ها را بخوانم
که دیوهای خرابکار را بر ملا کنم
تا بی شرمی را با یک تو سری کنترل کنم
تا زخمهای غیر انسانی را لمس کنم
نرودا شاهد جریانهای زیادی در کشورش شیلی بود و مدتی هم در گیر جنگهای داخلی اسپانیا بود. زمانی هم به حزب کمونیست پیوست و زمانی دیگر بعنوان سناتور انتخاب شد و سپس فرار از شیلی. او مدتی کوتاه پس از شکست آلنده در گذشت. بهمین دلیل شعرهای اعترضی نرودا تنها متعلق بکشورش شیلی نیست، حتی متعلق به آمریکای لاتین هم نیست بلکه متعلق به مبارزات همه ی مردم جهان است. نرودا در شعری معترضانه از سیاستهای مالی آمریکا در جهان شکایت دارد. بخش کوتاهی از شعر” دوستان آمریکای شمالی” چنین است:
مردم شیلی خون استفراغ می کنند
مردم بولیوی از گرسنگی غش می کنند
نیترات شیلی دیوارهایتان را می سازد
و قهوه ی برزیل برایتان تختخواب می خرد
و پاراگوئه برایتان دانشگاه می سازد
از کلمبیا زمرد می گیرید
و پورتوریکو به شما خون می دهد
ما هم مثل شما آمریکائیم
نمی خواهیم از شما چیزی جدا کنیم
می خواهیم آنچه متعلق به ما هست حفظ شود
در جایی دیگر نرودا می گوید:
” ما قبول نداریم که باید پیروزی شمشیر و اتم وجود داشته باشد “
وقایع تابستان 2009 در ایران که بدنبال تقلب در انتخابات ریاست جمهوری بوقوع پیوست و سبب اعتراض شدید مردم به نتایج آن شد یکسری آدمکشی و دستگیری بدنبال داشت که بگوش جهانیان رسید. اخباری چون قتل دختر دانشجو(ندا آقاسلطان) در جلوی دوربین و تجاوز بزندانیان زن و مرد و سپس سوزاندن آثار این تجاوزات و شکنجه ها، برای نمونه “ ترانه موسوی”، که سبب بر انگیختن خشم و احساسات نه تنها مردم داخل ایران بلکه جهان شد. در ارتباط با همین جریانات، داستان، شعرو گزارشات زیادی نوشته شد. هرروزه تعداد زیادی شعر که نشان از خشم و اندوه مردم داشت بصندوق نامه های ماه مگ می رسید و این سبب شد که بفکر بیفتم تا بخشی از این آثار را در مجموعه ای منتشر کنم.از همه ی نویسندگان با یک بیانیه در مجله ی ماه مگ دعوت به همکاری کردیم که بسیارانی در این مجموعه بما پیوستند. از میان آثا رسیده، آنچه در دست دارید انتخاب شد. بیشتر این شاعران و نویسندگان از جوانان داخل ایران هستند.بسیاری در ابتدای کار ادبی خود هستند و بسیارانی که سالهاست مردم ایران با شعرشان زیسته اند. آنچه مسلم است آثار ادبی و هنری بسیاری در ارتباط با همین موضوع آفریده شده است و کتابی که در دست دارید در بر گیرنده ی همه ی آن آفرینش های ادبی و هنری در تابستان گذشته نیست.
بزودی همین مجموعه با مقداری حذف و اضافات بزبانهای انگلیسی و اسپانیایی نیز منتشر می شود.
از دو نفر تقاضای همکاری کردم، شاعر و مترجم جوان خانم “آزاده دواچی” برای کمک در کار جمع آوری و کمک به خوانش بخشی از مطالب و شاعر گرامی آقای “بیژن باران” که از ایشان تقاضای متنی در مورد تاریخچه ی شعر اعتراضی در ایران کردم. از این دو شاعر بلند نظر و از زحمات خانم مهوند صادقی در کار صفحه بندی کتاب سپاسگزارم.
باشد که این مجموعه گوشه ای از قدردانی ما باشد از آنهایی که جان خود را در راه آزادی و روشنگری از دست می دهند.
وجهان به آنها بسیار مدیون است. جهت راهنمایی، نظرات و پرسش های خود با آدرس زیر تماس بگیرید.
منبع: ماه مگ