“به رنگ ارغوان”؛ در انتظار شکستن طلسم!
هفته‌ی اول بهمن ماه سال 82 بود که خبر رسید شورای صدور پروانه‌ی فیلمسازی 35 میلیمتری برای تولید فیلم “به رنگ ارغوان” به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و تهیه‌کنندگی سید جمال ساداتیان و مؤسسه‌ی بشرافیلم پروانه‌ی ساخت صادر کرد.
اما حاتمی‌کیا پس از دریافت مجوز شفاهی، فیلمبرداری این فیلم را با حضور بازیگرانی از جمله حمید فرخ‌نژاد، خزر معصومی، فرهاد قائمیان، مهرداد ضیایی، کوروش تهامی در 29 دی ماه در ارتفاعات فیروزکوه آغاز کرده بود و پس از 47 جلسه فیلمبرداری درحالی که در آخرین روزها رضا بابک نیز به جمع بازیگرانش اضافه شده‌بود در 19 اسفند ماه 82 تصویربرداری این فیلم را به پایان رساند. حاتمی‌کیا علاوه بر نویسندگی و کارگردانی، پشت میز تدوین این فیلم نیز قرار گرفت و تدوین “به رنگ ارغوان” را خودش انجام داد.
پس از طی شدن مراحل تدوین و صداگذاری آبان ماه 1383 در فضایی بدون تنش حاتمی‌کیا پروانه‌ی نمایش فیلم را هم گرفت و اعلام کرد فیلمش را در بیست و سومین جشنواره‌ی فیلم فجر شرکت می‌دهد. این سخن بسیاری از مخاطبان سینما را کنجکاو کرد که اثر جدید حاتمی‌کیا در جشنواره چگونه ظاهر خواهد شد و تا چه میزان می‌تواند انتظارات را از این کارگردان برجسته‌ی دفاع مقدس برآورده کند چرا که جز در یک مورد و نمایش فیلم “موج مرده” در جشنواره‌ی نوزدهم و حواشی متعدد آن، حاتمی‌کیا همواره با دست پر از جشنواره‌ها بازگشته.
اما این اتفاق نیفتاد و فیلم به نمایش در نیامد!
ماجرا از آنجا شروع شد که خلاصه‌ی داستان این فیلم در یکی از نشریات منتشر و خبرهایی مبنی بر ورود حاتمی‌کیا در این فیلم به حوزه‌های امنیتی ـ اطلاعاتی مطرح شد و شاید همین امر بود که موجب شد حاتمی‌کیا پیش از جشنواره این فیلم را در نشستی خصوصی با حضور وزیر اطلاعات وقت علی یونسی و حدود پنجاه تن از نمایندگان قوه‌ی قضائیه و وزارت اطلاعات به نمایش درآورد.
در آستانه‌ی جشنواره، علیرغم زمزمه‌هایی مبنی بر بروز مشکلات برای “به رنگ ارغوان”، نام این فیلم در پوسترها و بروشورهای مختلف دو بخش مسابقه‌ی سینمای ایران و مسابقه‌ی سینمای آسیا به چشم می‌خورد تا اینکه یک روز قبل از آغاز جشنواره خبرگزاری مهر، خبری مبنی بر ایجاد مشکلات برای “به رنگ ارغوان” را منتشر کرد. اگرچه روابط عمومی جشنواره ساعاتی پس از انتشار این خبر، آن را تکذیب کرد اما سید جمال ساداتیان تهیه‌کننده‌ی فیلم در گفتگویی با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد مسئولان مربوط به موضوع فیلم از ما خواستند که “به رنگ ارغوان” فعلاً در جشنواره به نمایش درنیاید. ابراهیم حاتمی‌کیا نیز با انتشار نامه‌ای که آن را شهادت‌نامه‌ی نشستش با یونسی خواند، با وزیر اطلاعات وقت درددل و اعلام کرد نگرانی‌های این وزارتخانه را در مورد مسائل مطرح شده در فیلم درک و برای حفظ آرامش از اکران آن صرف نظر می‌کند. او در این نامه آورده بود: «شاید به رنگ ارغوان گل سرخ خارداری باشد که دل یاران را ریش کرده‌است، ولی شما می‌دانید که من نیتی جز تقدیم گل نداشتم. شهادت می‌دهم که به عنوان پدر معنوی به رنگ ارغوان با میل و خواست شخصی خودم فیلم را از شرکت در جشنواره محروم می‌کنم. می‌گویم محرومیت سخت و دردناک است. می‌دانم که شما نیز همچون من از اینکه حاصل یک سال زحمت اهالی هنر در دولت هنردوست خاتمی چنین سرنوشتی پیدا کرده‌است، متأسف هستید.» و در پایان اظهار امیدواری کرده‌بود: «من و یارانم منتظر روزی خواهیم بود که به رنگ ارغوان در فضایی صرفاً فرهنگی به همراه شما و یارانتان، در منظر نگاه مخاطبان اصلی آن قرار گیرد.»
و اینگونه بود که “به رنگ ارغوان” به لیست فیلم‌های درگنجه‌مانده اضافه شد.
هنوز زمان زیادی از انتشار این نامه‌ی حاتمی‌کیا نگذشته‌بود که یونسی با انتشار نامه‌ای به او پاسخ داد. وی در این نامه آرزو کرده بود که فضای مطلوب برای نمایش فیلم حاتمی‌کیا هر چه زودتر فراهم شود. ضمن اینکه خبرهایی مبنی بر خرید این فیلم از سوی وزارت اطلاعات منتشر شد که سید جمال ساداتیان در این‌باره گفت: «75 درصد سرمایه‌گذاری این فیلم توسط بنده و 25 درصد دیگر آن توسط یک سرمایه‌گذار خصوصی تأمین شده که هر دوی ما مالک مادی فیلم هستیم و من تهیه‌کننده و مالک معنوی آن هستم.»
اما داستان “به رنگ ارغوان” درباره‌ی «شفق» یکی از عوامل گروهک‌های سیاسی است که اوایل انقلاب با به پا کردن آشوب از کشور گریخته‌اند. او پس از سال‌ها تصمیم می‌گیرد برای دیدن دخترش «ارغوان» که دانشجوی دانشکده جنگلداری است مخفیانه به ایران بازگردد. یکی از مأمورین امنیتی به نام «بهزاد» به عنوان دانشجو وارد دانشکده شده و از تمامی امکانات مدرن امنیتی استفاده می‌کند تا با کنترل ارغوان، شفق را به دام اندازد. در این میان بین او و ارغوان رابطه‌ای عاطفی بوجود می‌آید. از طرف دیگر همکاران سیاسی شفق نیز تصمیم دارند او را ترور کنند تا به دست مأمورین امنیتی نیفتد…
حاتمی‌کیا درباره‌ی داستان فیلمش می‌گوید: «مدعی نیستم که نمی‌شود از این فیلم اشارات سیاسی را درک کرد اما این بستگی به تعریف ما از سیاست دارد. در “به رنگ ارغوان” نگاه سیاسی در حداقل‌ترین وضعیت است و دوست ندارم فیلم، یک اثر سیاسی نامیده شود.»
او در جای دیگر درباره‌ی فیلمش گفت: «”به رنگ ارغوان” نگاهی تغزلی به موقعیت آدم‌های آرمان‌خواه دارد. آرمان‌هایی که در مقابل شرایط روز قرار می‌گیرند. بنابراین اجازه بدهید فیلم به نمایش عموم دربیاید و خلاصه‌ی داستان را از تماشاگر بپرسیم.» و ساداتیان گفت: «با توجه به صحبت‌های انجام شده با انجام اصلاحاتی کوچک فیلم برای اکران عمومی آماده خواهدشد.»
حواشی پیرامون “به رنگ ارغوان” پس از جشنواره همچنان ادامه داشت تا اینکه بار دیگر ساداتیان اواسط فروردین ماه 1384 اعلام کرد: «چنانچه این مشکلات برای “به رنگ ارغوان” به وجود نمی‌آمد قصد داشتیم این فیلم را در گروه سینمایی قدس و در ایام نوروز نمایش دهیم و حتی تا پای قرارداد هم رفتیم اما این مشکلات برای فیلم به وجود آمد.»
اواخر بهار 84 نگاه‌ها باز هم به سمت “به رنگ ارغوان” متمرکز شد و این سؤال به وجود آمد که آیا با تغییر ریاست‌جمهوری این احتمال وجود دارد که سیزدهمین فیلم حاتمی‌کیا در نهمین جشن خانه‌ی سینما به نمایش درآید؟! ولی این بار نیز این اتفاق نیفتاد و “به رنگ ارغوان” در جشن خانه‌ی سینما به داوری گذارده نشد و این سؤال به صورت جدی در ذهن مخاطبان کارهای حاتمی‌کیا شکل گرفت که آیا واقعاً هنوز راه برای اکران این فیلم باز است و آیا روزی فرا خواهد رسید که نتیجه‌ی چند ماه تلاش حاتمی‌کیا و عوامل “به رنگ ارغوان” که انتظار می‌رود جزو خوش‌ساخت‌ترین کارهای حاتمی‌کیا باشد بر روی پرده‌ی نقره‌ای سینماها نقش ببندد؟!
اواخر تابستان 84 سید جمال ساداتیان اعلام کرد مجوز اکران فیلم “به رنگ ارغوان” از سوی وزارت ارشاد صادر شده اما برای حل و فصل مسائل حاشیه‌ای با وزیر ارشاد و وزیر اطلاعات وارد مذاکره می‌شوند: «با توجه به انتخاب حسین صفارهرندی به عنوان وزیر ارشاد ابتدا با ایشان وارد مذاکره می‌شویم و سپس با آقای محسنی اژه‌ای وزیر جدید اطلاعات مذاکره خواهیم کرد و نظر ایشان را هم جویا خواهیم شد. البته با توجه به نظراتی که ایشان داشتند و قول‌هایی که دولت جدید در خصوص مسائل فرهنگی و اجتماعی داده‌اند فکر می‌کنم مشکلی برای اکران عمومی “به رنگ ارغوان” نخواهیم داشت.»
آذرماه 84 و درست در هنگامی که فیلم‌ها فرم شرکت در جشنواره را پر می‌کردند، حاتمی‌کیا که فیلمش در بیست و سومین جشنواره‌ی فیلم فجر با جنجال‌های فراوانی روبه‌رو شده‌بود بار دیگر فرم شرکت در جشنواره و این بار جشنواره‌ی بیست و چهارم را پر کرد اما این تیر نیز به سنگ خورد و پس از مشاهده‌ی فیلم از سوی مسئولان وزارت ارشاد و اطلاعات، صلاح دیده‌نشد که “به رنگ ارغوان” در جشنواره به نمایش درآید.
حدود یک سال “به رنگ ارغوان” از تیررس خبرها دور ماند تا اینکه ساداتیان نیمه‌ی آبان 85 از تمایلش برای نمایش فیلم در جشنواره پلیس سخن به میان آورد. او اعلام کرد: «ما به شدت تمایل داریم فیلم در جشنواره‌هایی که برگزار می‌شود شرکت کند و اجازه بدهند که نمایش داده شود. اتفاقاً فیلم در رابطه با جشنواره پلیس موضوعیت دارد و اگر بگذارند که در این جشنواره شرکت کند می‌تواند باعث رونق جشنواره شود.»
اما “به رنگ ارغوان” در جشنواره‌ی پلیس هم اجازه‌ی نمایش پیدا نکرد و سخن هایی مبنی بر ساخت غیرقانونی و بدون مجوز “به رنگ ارغوان” به میان آمد که ساداتیان اواخر فروردین 86 در پاسخ به این شایعات گفت: «در مورد “به رنگ ارغوان” هیچ‌گونه کار غیرقانونی صورت نگرفته و ما در تمامی مراحل کار، مجوزهای قانونی را از مقامات مربوطه اخذ کرده‌ایم. حتی مجوز نمایش این فیلم هم توسط اداره‌ی نظارت و ارزشیابی معاونت سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد صادر شده‌است اما حساسیت‌هایی روی این فیلم وجود داشت که امیدواریم با مرور زمان کم شود و بتوانیم این فیلم را نمایش دهیم.»
او اظهارنظرهایش را در جاهای مختلف در مورد “به رنگ ارغوان” بیان می‌داشت تا آذر ماه 1386 روابط عمومی جشنواره‌ی گل‌آقا از او نقل قولی را منتشر کرد. در این نقل قول آمده بود: «”به رنگ ارغوان” را می‌توان یک نقد تند اجتماعی که رگه‌هایی سیاسی نیز دارد نامید ولی می‌بینیم حتی من و حاتمی‌کیا هم تحمل نشدیم.»
پیش از جشنواره‌ی فیلم فجر سال گذشته ساداتیان که پس از چهار سال هنوز مصرانه خواستار نمایش “به رنگ ارغوان” در جشنواره بود با نگارش نامه‌ای به وزیر ارشاد خواستار شرکت این فیلم در بیست و هفتمین جشنواره‌ی فیلم فجر شد. او در این نامه از صفارهرندی درخواست کرده‌بود که به برکت سی‌امین سال پیروزی انقلاب ایران دستور نمایش این فیلم را صادر کند و جمعی فرهنگی خارج از حوزه‌ی امنیتی یک بار دیگر فیلم را بازبینی و نسبت به اکران عمومی آن اظهارنظر کنند.
پاسخ این نامه در افتتاحیه‌ی جشنواره از سوی صفارهرندی بیان شد. او گفت: «من آقای حاتمی‌کیا را یکی از چهره‌های سرافراز در ساحت فیلمسازی کشورمان بعد و قبل از انقلاب می‌دانم یعنی ایشان را باید در همه تاریخ سینما به عنوان یک چهره روشن به حساب آورد. اما روشن است که نه ایشان خلاصه در یک فیلمش می‌شود و نه دور بودن یک فیلم ایشان از عرصه چیزی از ظرفیت‌های ایشان کم می‌کند. دلبستگی یک فیلمساز و هنرمند به اثر خودش قابل درک است اما مشکل در نقطه‌ای بود که ایشان خودشان هم می‌داند و یک تشکیلاتی در کشور که موضوع فیلم به آن مربوط می‌شده و گویا در بدو امر هم خود آن تشکیلات سفارش دهنده کار فیلم بوده، نگاه متفاوتی داشته که این نگاه هم از دولت قبل تا به امروز امتداد پیدا کرده است. من هم امیدوارم که یک روزی شرایطی فراهم بشود که احیاناً ما شاهد همراهی این دو نظر کنار همدیگر باشیم و هر دو را خوشحال ببینیم.»
آخرین تیر ترکش برای روشن شدن وضعیت اکران “به رنگ ارغوان” نامه‌ای بود که ساداتیان تهیه‌کننده‌ی این فیلم به احمدی‌نژاد نوشت. ساداتیان در بخشی از این نامه که 13 اردیبهشت ماه سال جاری به رشته‌ی تحریر درآورده، نوشته‌است: «چهار سال است از عدم نمایش فیلم «به رنگ ارغوان» به نویسندگی و کارگردانی آقای ابراهیم حاتمی‌کیا می‌گذرد. او کسی است که افکارش برای همه شناخته شده و به عنوان بهترین کارگردان فیلم‌های جنگی انتخاب گردیده است، هر چند این اتفاق در اواخر دولت اصلاحات صورت گرفت ولی انتظار این بود که با استقرار دولت نهم به این امر رسیدگی می‌شد، در چهار سال گذشته به کرات پیگیر اکران فیلم بوده‌ام. برای وزرای محترم ارشاد اسلامی و اطلاعات نامه نوشتم، متأسفانه هر دو وزارتخانه تا امروز جواب مکاتبات را نداده‌اند. اخیراً وزیر محترم ارشاد اسلامی در پاسخ به درخواست آقای حاتمی‌کیا از خود سلب مسئولیت نمودند، تصمیم‌گیری این موضوع را به وزارت اطلاعات ارجاع نمودند، علی‌الاصول قیم و حامی سینما باید وزیر ارشاد اسلامی باشد که متأسفانه خود را بی‌تکلیف نمودند و از این موضوع خارج شدند. بنده را هدایت فرمائید که در این شرایط جهت تظلم خواهی به کجا و چه کسی باید مراجعه کنم و اما مشکل چیست؟»
تهیه‌کننده‌ی “به رنگ ارغوان” که در ابتدای ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد فرض را بر این نهاده بود که وزیر ارشاد احمدی‌نژاد می‌تواند فضای فرهنگی را تلطیف کند در این نامه بر بی‌مسئولیتی صفارهرندی صحه می‌گذارد و می‌نویسد: «به ادعای کسانی که فیلم را دیده‌اند، فیلم “به رنگ ارغوان” را یکی از ارزشمندترین فیلم‌های تولیدی بعد از انقلاب می‌دانند. بدانید بعد از نمایش عمومی فیلم افراد فرهنگی به تولید این فیلم افتخار خواهند کرد. با توجه به شرایط بوجود آمده قطعاً بجز جنابعالی حل این معضل از عهده کسی ساخته نیست. دخالت جنابعالی و حل این امور برای هدایت سینمای کشور بسیار راه‌گشا خواهد بود. گاهی یک کار ساده چنان پیچیده می‌شود که حل آن دچار بحران می‌گردد، چرا باید حل مسائل اداری یک فیلم بعد از چهار سال این قدر دچار آشفتگی گردد؟ وزیر محترم ارشاد که باید متولی حل این امور باشد اینقدر بی‌مسئولیت ظاهر شود. اصلاً از او این انتظار نمی‌رفت.»
اگرچه جواد شمقدری مشاور هنری احمدی‌نژاد سه روز بعد از انتشار این نامه، واکنش نشان داد و گفت وضعیت نمایش “به رنگ ارغوان” از پیش از انتشار این نامه در حال بررسی است اما شاید وقایع انتخابی جلوی اعلام نظر نهایی را گرفت تا اینکه هفته‌ی گذشته پس از انتصاب شمقدری به عنوان معاونت سینمایی وزارت ارشاد دولت فعلی، وی در دیدار با حاتمی‌کیا نظر مساعدش را برای حضور “به رنگ ارغوان” در بیست و هشتمین جشنواره‌ی فیلم فجر و اکران عمومی این فیلم بیان داشته‌است. در عین حال سید جمال ساداتیان در مورد احتمال از دست دادن تأثیر “به رنگ ارغوان” بعد از چند سال معتقد است: «فیلمی که حرفی برای گفتن داشته باشد از گذر زمان بدون گزند می‌گذرد و شاید حتی کمی پرداختن به آن باعث براق شدن و بهتر دیده شدنش شود.»
به هر حال کسانی که در مجموعه عوامل این فیلم حضور داشتند یا موفق به دیدن این فیلم در جلسات خصوصی شده‌اند معتقدند “به رنگ ارغوان” یکی از کارهای متفاوت حاتمی‌کیا است که به لحاظ تکنیکی هم اثری درخور توجه است و شاید بتواند بعد از “آژانس شیشه‌ای” به عنوان محبوب‌ترین و جریان‌سازترین اثر این کارگردان مطرح شود. عده‌ای نیز معتقدند توقیف این فیلم بود که باعث افزایش سرعت سیر نزولی کارهای حاتمی‌کیا شد اما برای رسیدن به نتیجه گیری قطعی، باید منتظر ماند و دید آیا این بار طلسم اکران “به رنگ ارغوان” شکسته می‌شود و این فیلم به نمایش در می‌آید یا باز هم نمایشش به زمان دیگری موکول می‌شود. به راستی “به رنگ ارغوان” رنگ پرده را خواهد دید؟!