در پی کشته شدن حکیم الله محسود رهبر طالبان پاکستان از سوی هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی در منطقه قبائلی، رهبر دولت محلی منطقه قبائلی تهدید کرده است در صورتی که آمریکا حملات هواپیماهای بدون سرنشین را تا دو هفته دیگر متوقف نکند، راه تدارکاتی ناتو به افغانستان ازمسیر پاکستان را مسدود خواهد کرد.
ادامه حملات هواپیماهای بدون سرنشین در منطقه قبائلی طی یک سال گذشته حساسیت های زیادی را در پاکستان ایجاد کرده است، اما کشته شدن حکیم الله محسود بحران جدیدی را در روابط آمریکا و پاکستان به وجود آورده که با هوشیاری وزارت خارجه ایران در این شرائط حساس می تواند منجر به ایجاد تحولی در روابط احتمالی تهران و واشنگتن شود.
در پی حمله دو سال گذشته این هواپیماها به منطقه قبائلی و کشته شدن ۲۴ سرباز، پاکستان به مدت چند ماه حرکت کاروان های ناتو به افغانستان را متوقف کرد.حملات طالبان به کامیون های تدارکاتی ناتو در چند سال گذشته چندین بار این مسیر را بسته است.در مجموع جاده ای که آمریکایی ها برای تدارک رسانی از آن استفاده می کنند و کراچی را به جنوب افغانستان وصل می کند یکی از خطرناک ترین مسیرهای تدارکاتی جهان است. این جاده از مناطقی عبور می کند که در کنترل طالبان پاکستان و طالبان افغانستان قرار دارد، ولی نیاز استراتژیک آمریکا به جاده ای برای تامین تدارکات نیروهای مستقر در افعانستان معضلی است که هیچگاه راه حلی نداشته است. سه جاده استراتژیک ایران به افغانستان که از شرق کشور، بنادر ایران را به افغانستان وصل می کند مسیرهای استراتژیکی هستند که در مذاکرات آتی ایران و آمریکا می تواند نقشی تعیین کننده بر عهده داشته باشد.
طی ده سال گذشته ۷۵ درصد از تجهیزات نظامی و غیرنظامی ناتو از طریق بندر کراچی و پس از طی حدود ۹۰۰ کیلومتر با عبور از جنوب تا شمال پاکستان و با گذشت از منطقه قبایلی که درگیر جنگ داخلی است و از طریق گذرگاه خیبر وارد افغانستان شده است. کامیون هایی که این تجهیزات را از سوخت و مهمات گرفته تا مواد غذایی و پوشاک و بوقلمون وهدایای شب های کریسمس سربازان آمریکایی را به افغانستان منتقل می کنند همواره هدف حملات انتحاری و بمب گذاری طالبان در پاکستان و راهزنان قرار می گرفته اند. خرابکاری در جاده و پل های مسیر عبور این کامیون ها امری عادی است. فقط در جریان یک حمله که دهم دی ماه سال ۸۸ در منطقه قبایلی علیه کاروان کامیون های ناتو صورت گرفت، حدود ۲۰۰ کامیون و تریلر طی چند روز به آتش کشیده شد و دهها میلیون دلار محموله این کامیون ها سوخت. حجم خسارات وارده به کامیون ها و تعداد وسائط نقلیه ای که در این حملات ادواری آسیب می بینند همواره در حدی بوده است که بارها اتحادیه کامیون داران پاکستان اعلام کرده اند از حمل کالاهای نظامی به مقصد افغانستان خودداری می کنند.
تهدید به بستن مسیر کراچی تا گذرگاه خیبر به این مفهوم است که این شاهرگ تدارکاتی نقش بسیار مهمی در بحران روابط اسلام آباد و آمریکا بازی می کند و احتمال می رود که جریان های سیاسی هوادار طالبان در افغانستان دور جدیدی از ناامنی را در این مسیر ایجاد کنند. حتی ممکن است با توجه به حساسیت هایی که ادامه حملات هواپیماهای بدون سرنشین و کشتن سران طالبان در این منطقه ایجاد کرده است، امنیت این شاهراه به بحران مهمی در افغانستان تبدیل شود.
هنگام بسته شدن این مسیر قبلا آمریکایی ها راهی جز استفاده از مسیر قرقیزستان به افغانستان را نداشتند. اما سه سال پیش دولت قرقیزستان با دریافت صدمیلیون دلار کمک بلاعوض و ۱۵۰ میلیون دلار وام، و ۳۰۰میلیون دلار فرصت سرمایه گذاری از طرف مسکو، خواستار تعطیلی پایگاه هوایی مناس در شمال این کشور شد. ولی قزاقستان با اجاره پایگاه هوایی خود به امریکایی ها بر مبنای ماهی ۱۷میلیون دلار تنها کشوری است که به امریکایی ها اجازه داده است بدون هیچ محدودیتی از این پایگاه برای عملیات نظامی و تدارکات رسانی به افغانستان استفاده کند.
اگر وخامت شرایط امنیتی افغانستان امروز و ناامنی شمال پاکستان را در کنار قطع دو خطوط مواصلاتی ناتو در شمال و جنوب افغانستان با هم مورد ملاحظه قرار دهیم، آن گاه می توان به مختصات شرایط بسیار دشواری که ناتو و به ویژه امریکایی ها با آن مواجه اند پی برد.لازم به یادآوری است که فرودگاه چک لالادر حوالی اسلام آباد و نیز فرودگاه های دوشنبه در تاجیکستان و کارشی خناباد ازبکستان تا حدودی می توانند فقدان پایگاه هوایی مناس قرقیزستان را جبران کنند، اما هیچ پایگاه هوایی در کشورهای همسایه افغانستان نمی تواند جایگزین خطوط مواصلاتی کشور پاکستان برای نیروهای ناتو در افغانستان باشد زیرا هزینه حمل و نقل هوایی این حجم عظیم از تدارکات چهار تا پنج برابر هزینه حمل و نقل زمینی است و ناتو بارها درصدد پیدا کردن جایگزینی برای خطوط زمینی ناامن پاکستان بوده است.
از چاه بهار تا زرنج و فراه افغانستان، و از بندر عباس تا هرات
در چنین شرایطی، سه خطوط مواصلاتی امن و استاندارد که از سه مسیر خاک ایران را به افغانستان وصل می کند می تواند در چارچوب روابط امنیتی جدید به انتظام امور افغانستان کمک کند و به گسترش احتمالی روابط ایران و آمریکا منجر شود. در حال حاضر سه مسیر: ۱- چاه بهار به زرنج (مرکز استان نیمروز افغانستان) حدود ۶۰۰ کیلومتر ۲- چاه بهارـ- بندرعباس به بیرجند و مرکز استان فراه افغانستان ۳- بندرعباس به مشهد- تایباد- هرات افغانستان می تواند جایگزینی برای مسیرهای ناامن پاکستان برای کمک رسانی بین المللی به افغانستان باشد.
در مقایسه با راههای پاکستان، مسیر اول ایران یعنی چاه بهار- زرنج که با طی حدود ۶۰۰ کیلومتر به مرز افغانستان می رسد و پس از حدود ۱۵۰ کیلومتر به جاده حلقوی مرکز افغانستان وصل می شود و ۳۰۰ کیلومتر نزدیک تر از مسیر حدود ۹۰۰ کیلومتری کراچی به گذرگاه خیبر در شرق افغانستان است.این در حالی است که دهها میلیارد تومان هزینه جاده سازی در مجاورت استان های غرب افغانستان همگی بر اساس دیدگاه کمک به امن کردن غرب افغانستان و شرق ایران صورت گرفته است. این هزینه با ورود این سه جاده های استراتژیک ایران به ملاحظات امنیتی منطقه توجیه اقتصادی خود را به اثبات می رساند.
ایران برای تکمیل مسیر بندر چاه بهار به زرنج واقع در استان نیمروز افغانستان هزینه ساخت پل بسیار گران قیمت “دوستی” یا “جاده ابریشم” با طول ۳۲۰ متر را روی رود هیرمند پرداخته است. کاروان های بین المللی به مقصد افغانستان با عبور از این پل باید بتوانند هزینه ساخت این پل را بازگردانند.از سویی مطرح شدن این سه خط مواصلاتی امن استان های شرقی ایران به افغانستان مصیبت زده می تواند زمینه ساز مشارکت تدریجی ایران در معادلات جدید منطقه ای باشد. با مطرح کردن اهمیت استراتژیک سه مسیر فوق می توان ارزش دیپلماسی و چانه زنی ایران را در مذاکرات آتی با امریکایی ها ارتقا داد؛ ارزشی که مجموع همه راه های مواصلاتی هشت کشور همسایه افغانستان قابلیت مقایسه با آن را ندارد.
تجربه روس ها
کارایی خطوط گازرسانی روس ها از طریق اوکراین به اروپا تجربه ذیقیمتی است که نباید از آن غافل شد. روس ها هر ساله هنگام زمستان و در اوج سرما قیمت گاز را افزایش می دهند و به خریداران گاز خود که انتخاب دیگری ندارند، یادآوری می کنند باید تابع معادلات اقتصادی باشند که مسکو دیکته می کند.وزن استراتژیک سه مسیر مواصلاتی ایران در استان های شرقی کشور به افغانستان و آسیای میانه از ارزش های سیاسی و اقتصادی خطوط گاز روسیه به اوکراین و اروپا چیزی کم ندارد، فقط باید در ویترین معادلات امنیتی منطقه ای آن را عرضه و پیرامون آن چانه زنی کرد.شنیده شده ناتو بارها در مورد بهره برداری از مسیرهای ایران مطالعاتی انجام داده اما با بحران روابط ایران و آمریکا آن را کنار گذاشته است. بی تردید در مذاکرات آتی آمریکایی ها برتری تکنولوژی و دانش فنی خود را به بالاترین قیمت به ایران عرضه خواهند کرد. ایران نیز با تاکید بر برتری ژئواستراتژیک خود می تواند معادلات را به منافع ایران نزدیک تر کند.