ریتا آرانگو
چطور می توان به تاریخ کشوری که خود نمی خواهد آن را مرور کند دست یافت؟ در این گزارش به موزه ایران باستان و مجموعه اشیای هنر پارسی که در این موزه وجود دارد خواهیم پرداخت.
اکثر آثار هنری که در کشور باقی مانده اند، یا حداقل مهم ترین آنها در زیرزمین این موزه نگهداری می شوند. این مسأله در مورد هنر مدرن که ایران یکی از بزرگ ترین مجموعه های آن را در خاورمیانه دراختیار دارد صدق می کند: مجموعه های تاریخی که به دوره های اسلامی و پیش از اسلام در ایران باستان بازمی گردد. بسیاری از آنها در موزه ایران باستان که در سال ۱۹۳۷ افتتاح شده نگهداری می شوند.
یکی از هنرمندان و استادان سرشناس تاریخ هنر پارسی که نخواست نامش ذکر شود می گوید: “من یک مورد مشخص درخصوص آنچه در ایران به سر هنر می آید بخاطر دارم.”
او می گوید: “پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، دولت از ایالات متحده خواست که کتیبه های سنگی پیش از اسلام را که در تخت جمشید یافت شده بود بازگرداند. کتیبه ها شامل نوشته های باارزشی در مورد ایران باستان آن دوران است که به آمریکا فرستاده شدند تا توسط یک کارشناس مجرب کدگشایی شوند.” این لوحه ها همان طور که توافق شده بود درون جعبه به ایران بازگردانده شدند.
او در ادامه می افزاید: “سال ها بعد یکی از مدیران موزه که برای اولین بار این محموله را می دید، به رسانه ها شکایت کرد که جعبه ها را همین طوری در یک گوشه رها کرده اند و بیشتر نوشته ها ازبین رفته است.” این هنرمند و استاد تاریخ هنر در ادامه می گوید علی رغم نارضایتی و شکایت وی، بی نظمی در موزه ایران باستان همچنان مانند گذشته است.
به عقیده او، این غفلت کاری دلیل تاریخی دارد. او می گوید: “طی چهارصد سال اخیر کل فرهنگ ایران باستان به دست فراموشی سپرده شده.” دلایل آن بسیار است. یکی از این دلایل تأثیر مذهب است، به طوری که اسطوره شناسی ایران باستان قبل از ورود اسلام به ایران در سال ۶۴۰ میلادی با باورهای اسلامی همخوانی ندارد. و البته علاقه عمومی بدانها نیز کاهش یافت. او می گوید: “دیگر کسی به این مسایل علاقه مند نبود.”
دهه ها طول کشید تا اینکه رضا شاه در سال ۱۹۲۹ به اهمیت حافظه و سابقه تاریخی ایران پی ببرد و قانونی را به تصویب برساند که گنجینه های ملی را مورد حمایت قرار دهد. تا آن زمان هزاران شیء و آثار باستانی بزرگ دیگر در داخل کشور نبودند.
قبل از آن دوران قراردادهایی با کشورهایی مانند انگلستان، فرانسه، و آلمان امضاء شده بود تا در مناطق مختلف ایران مانند شوش یا تخت جمشید کاوش های باستان شناسی انجام دهند.
او در ادامه می افزاید: “آنها اجازه داشتند حفاری کنند و بخشی از آنچه می یافتند را با خود ببرند. به همین دلیل امروز برجسته ترین اشیاء و آثار باستانی ایران در موزه های کشورهای دیگر است.” او می گوید مسؤولان آن دوران تنها به نقره و طلا علاقه مند بودند و امروز برخی از این آثار در موزه ایران باستان است.
بعدها در سال ۱۹۲۵ با رسیدن محمدرضا شاه به قدرت و اتخاذ یک سیاست فرهنگی خاص، کاوش ها همچنان ادامه یافت، ولی دیگر نمی توانستند آثار بزرگ را با خود ببرند و مجبور بودند آنچه یافته بودند را با دولت ایران تقسیم کنند. او می گوید: “طبق قرارداد، قطعه های منحصر به فرد از ایران خارج نمی شد. پس از آن، کاوش ها توسط خود ایران انجام می شد و بدین ترتیب اشیای بسیاری یافت شد و موزه ایران باستان تأسیس گردید.”
ساخت آن به آندره گودار، یک فرانسوی مقیم تهران که در آن زمان ریاست بخش انسان شناسی وزارت فرهنگ را برعهده داشت محول گردید. گودار یک ساختمان بزرگ به وسعت ۱۱۰۰۰ مترمربع در سه طبقه ساخت که معماری دوره ساسانیان را تداعی می کرد. استاد تاریخ هنر می گوید: “در دهه ۳۰ این زیباترین ساختمانی بود که در ایران ساخته شده بود.” موزه ایران باستان واقع در مرکز شهر با مجموعه ای از ۳۰۰ هزار شیء متعلق به ۶۰۰۰ سال پیش تا اواسط دوران قاجار افتتاح گردید.
او می گوید: “از لحاظ حجم، موزه ایران باستان می تواند به عنوان یکی از بزرگ ترین موزه های جهان شناخته شود، ولی از نظر شیوه مدرن یک موزه فعال محسوب نمی شود. در پشت صحنه آن هیچ فعالیتی دیده نمی شود. گاهی اوقات نمایشگاه های جالبی برگزار می کنند، ولی یک سیاست جدی برای عمومی کردن نمایشگاه ها وجود ندارد.” او به برداشتن قطعاتی از موزه اشاره می کند که متعلق به دوره اسلامی بودند.
هدف این بود که یک مجموعه جداگانه در ساختمان کناری موزه ای که گودار ساخته بود افتتاح کنند. این بخش بالاخره در سال ۱۹۹۶ افتتاح گردید، ولی درنهایت بسته شد تا اینکه سال ها بعد نقشه آن را تغییر دادند و امروز دیگر به روی عموم باز نیست. این اقدام با این واقعیت که ایران یک جمهوری “اسلامی” است تناقض دارد. این استاد تاریخ هنر می گوید: “شاید این امکان وجود نداشت که بتوان از نقطه نظر اسلامی از این موزه بهره برداری کرد. شاید با ایدئولوژی آنها سازگاری نداشته است.”
اگر ایران در این راه تلاش می کرد، امروز می توانست بزرگ ترین موزه هنر اسلامی را در جهان داشته باشد. این کشور بیش از نیمی از آثار برجسته این دوره را در جهان دارد. براساس اطلاعات رسمی موزه، تعداد اشیای این مجموعه به ۱۰ هزار می رسد.
استاد تاریخ هنر در پایان با اشاره به اینکه در ایران همه چیز جز همت و خواست برای ایجاد یک موزه بزرگ آماده است می گوید: “ایران با برخی موزه های اسلامی مانند موزه دوحه قطر که مجموعه ای بسیار غنی از این دوره را در خود جای داده، امکان رقابت ندارد.”
منبع: آرته، ۱۸ ژوئن
