جلال یعقوبی
روز هجدهم شهریور 1379، سران نزدیک به دویست کشور شرکت کننده در اجلاس هزاره سازمان ملل قطعنامه پایانی اجلاس را تصویب کردند.مهمترین اتفاق در این قطعنامه گنجاندن ایده خاتمی بعنوان یکی از بندهای آن بود. گفتگوی تمدن ها به عنوان راه حل جهانی برای رویارویی با چالش های قرن آینده، مورد توجه قرار گرفته و در بند ششم این قطعنامه، سران و رهبران دولت ها تأکید کردند که گفتگوی بین تمدن ها باید فعالانه دنبال شود و ارتقا یابد.
البته در همان ایام، روزنامه کیهان که تحت نظر آیت‌الله خامنه‌ای اداره می‌شود، بیانیه مزبور را “یک مشت الفاظ تشریفاتی و غیرکاربردی که از رهگذر آنها نه حقی برای مظلومی احقاق می‌شود و نه ظالمی گرفتار مکافات” توصیف کرد. با پایان اجلاس هزاره سازمان ملل متحد، سید محمد خاتمی نیز به ایران بازگشت و مورد استقبال اقشار مختلف مردم در فرودگاه مهرآباد قرار گرفت. خاتمی در جمع استقبال کنندگان گفت: “دیدگاههای عقب مانده‌ای که نمی توانند ببینند این ملت می‌خواهد آزادی و مردم سالاری را تجربه کند، می خواهند در تحقق مردم سالاری و تحقق آزادی سد ایجاد کنند، اگر چنین شود این نسل نباید از راهی که در پیش گرفته، ترس به خود راه دهد و آنگاه می‌تواند موانع خارجی و داخلی را پشت سر بگذارد. اگر این نسل در صحنه باشد، هیچ قدرتی نمی‌تواند مانع آن بشود.”
خاتمی پس از بازگشت از سفر خود، در جمع خبرنگاران حاضر شد و درباره نتایج سفر به اجلاس هزاره سران ملل متحد ابراز رضایت کرد و تاکید نمود کارهایی که در این سفر صورت گرفته در جهت خیر و صلاح ایران بوده است. خاتمی در پاسخ به سؤال خبرنگاری در خصوص تغییر در برنامه‌های وزیر امور خارجه و رئیس جمهوری آمریکا برای شنیدن سخنان وی و تأثیر آن در روابط ایران و آمریکا گفت: “باید بیش از آنکه به رفتار و انگیزه آمریکا و دیگران بپردازیم به رفتار خودمان توجه کنیم.”
روز یکشنبه بیستم شهریورماه خبر رسید که روابط ایران و الجزایر از سرگرفته شده است. این تصمیم در دیدار رؤسای جمهوری دو کشور که در نیویورک صورت گرفت، اتخاذ شده بود. چند هفته بعد در روز چهارم مهرماه، یک روز قبل از آنکه رئیس جمهور برای شرکت در دومین اجلاس سران کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) ایران را به مقصد ونزوئلا ترک کند، به مناسبت آغاز سال تحصیلی دانشگاهها به میان دانشجویان رفت. خاتمی در آنجا گفته بود: “افرادی که آزادی، مردم سالاری و جمهوریت را با بنیاد دین ناسازگار می دانند و دینشان عبارت است از ذهنیت های متحجر و عادت های ذهنی که احیاناً با توجیه های فلسفی نیز آراسته شده است و نیز کسانی که می‌گویند آزادی با دین ناسازگار است و برای استقرار مردم سالاری در جامعه، دین را باید رها کرد، دولبه قیچی خطرناکی هستند.”
روز بعد، خاتمی به همراه وزرای خارجه، نفت و اقتصاد راهی کاراکاس، پایتخت ونزوئلا شد. خاتمی پیش از ترک تهران هدف سفر خود را نزدیکی مواضع کشورهای عضو اوپک توصیف کرده و گفته بود: “با کمال تأسف کمترین مبلغی که مصرف کننده نهایی می پردازد، به دست تولید کننده این ماده حیاتی، نفت، می رسد و بیشترین سود و منفعت نصیب کشورها و دولتهای غربی می‌شود.” خاتمی تأکید داشت که باید از منافع تولیدکنندگان دفاع شود و اضافه کرد: “پولی که امروز از فروش نفت به دست می آید، بدون تردید کمتر از ارزش واقعی نفت است.”
هواپیمای حامل رئیس جمهوری حدود دو ساعتی در فرودگاه مادرید اسپانیا، توقف کرد و در این فرصت کوتاه دیداری با وزیر امور خارجه اسپانیا انجام شد. رئیس جمهور ایران پس از حضور در اجلاس سران کشورهای عضو اوپک سخنان مبسوطی ایراد کرد. اما شاید اصلی ترین پیام وی در آن بخش از سخنانش نهفته بود که گفت: “توسعه و پیشرفت حق همه ملت هاست، لاجرم باید از همه نعمت های طبیعی بهره جست و برای ایجاد فرصت های برابر و تقویت قدرت های مردم سالار کوشش کرد. نباید بهای توسعه یافتگی بخشی از جهان، از سوی جهان توسعه نیافته و یا در حال توسعه پرداخته شود.”
در طول دو روز اقامت خاتمی در پایتخت ونزوئلا، دیدارهایی نیز با رئیس جمهور ونزوئلا و رئیس جمهور اندونزی انجام گرفت. با پایان اجلاس سران کشورهای عضو اوپک، خاتمی برای انجام دیداری دو روزه به هاوانا مرکز کوبا رفت. او که شب هنگام به فرودگاه هاوانا وارد شده بود به صورتی غیرمنتظره مورد استقبال فیدل کاسترو، رهبر و رئیس جمهور کوبا قرار گرفت. با توجه به آنکه کاسترو معمولاً در کاخ ریاست جمهوری این کشور از همردیفان خود استقبال می‌کند، اقدام کاسترو در عزیمت به فرودگاه مورد توجه محافل خبری قرار گرفت. صبح روز بعد (شنبه، دهم مهرماه) رؤسای دو کشور در کاخ ریاست جمهوری کوبا مذاکره کردند.
خاتمی خطاب به کاسترو و مردم کوبا گفت: “شما به عنوان علم انقلاب و استقلال و آزادی مورد احترام هستید.” وی همچنین با تشریح مبارزات ملت ایران، جمهوری اسلامی ایران را بر دو پایه استقلال و آزادی دانسته و گفت: “در این تجربه تاریخی، حکومت موظف است که مصالح و خواست ملت را تأمین کند و تمام ارکان نظام مبتنی بر رأی مردم است و در این نظام دموکراسی و مردم سالاری یک اصل پذیرفته شده و مورد قبول است” خاتمی ادامه داد: “تلاش ما این است که دین بتواند مسائل امروز بشر را حل کند.” فیدل کاسترو نیز تاریخ صدساله مبارزات ضداستعماری ملت کوبا را تشریح کرده و گفت: “انقلاب 1959، آمریکایی ها را غافلگیر کرد و بر اثر تداوم مبارزات ملت کوبا، یک روح استقلال طلبانه در آمریکای لاتین به وجود آمد.” در جریان سفر خاتمی به کوبا، عالیترین نشان کوبا، از طرف کاسترو به خاتمی اهدا شد. خاتمی پس از پایان دیدار دو روزه خود از کوبا به ایران بازگشت.
اواخر تابستان و اوایل پاییز 1379 که سفرهای پی‌درپی خاتمی به کشورهای خارجی صورت می‌گرفت اوج موفقیت سیاست خارجی او محسوب می‌شود. در چنین شرایطی تریبونهای محافظه‌کار و بنیادگرای داخلی نه تنها موفقیتهای او را تحقیر می‌کردند بلکه با ساختن بحرانهای داخلی متعدد سعی در بی‌اثر کردن سیاست او بی‌اعتباری بین‌المللی برای خاتمی داشتند.