دو چهره مدرنیزاسیون در ایران

گاردین چهارشنبه ۱۹ آذر ۱۳۹۳

» مقاله گاردین

فرزین وحدت

اغلب تصور می‌شود آن‌چه در سه دهه گذشته در ایران روی داده ـ نقض حقوق بشر، تبعیض علیه زنان و دشمنی با غرب ـ رد مدرنیته و ثمرات آن است. از بسیاری جهات می‌توان این دیدگاه را درست دانست. پس از پیروزی انقلاب اسلامی تمام تلاش‌های 55 ساله سلسله پهلوی برای مدرن کردن جامعه ایران رد و کنار گذاشته شد.

پس از برقراری جمهوری اسلامی بسیار از آزادی‌های شخصی مورد حمله قرار گرفت. زنان مجبور شدند حجاب بر سر بگذارند. قوانین باستانی قطع دست دزدان و سنگسار کردن زناکاران که در دوران قرون وسطی هم در ایران به ندرت انجام می‌شد در بسیاری از بخش‌های کشور اجرا شد.

پس از انقلاب بسیاری از اقلیت‌های مذهبی از جمله بهاییان مورد حمله و آزار قرار گرفتند. حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ بهایی به خاطر این‌که نمی‌خواستند تغییر کیش دهند اعدام و دارایی‌هایشان ضبط شد. حتی امروز هم بسیاری از آن‌ها با تبعیض مواجه هستند و رهبرانشان با حکم‌های طولانی در زندان بسر می‌برند.

پس از سرکوب‌ جنبش سبز بسیاری از مخالفان و روزنامه‌نگاران زندانی شدند یا در حصر خانگی قرار گرفتند.

شکی نیست که استقرار جمهوری اسلامی علیه بسیاری از جنبه‌های مدرنیته قد علم کرد. با این حال مدرنیته پیچیده است. در یک تحلیل دقیق می‌توان دید، آن‌چه در سی سال گذشته در ایران روی داده به احتمال بسیار زیاد همان فازهای اولیه مدرنیته بوده که ظهورش در بسیاری از نقاط جهان دو چهره داشته است.

برخی از روشنفکران، مدرنیته را در استحاله روح بشر و قدرت بخشیدن به افراد مستقل می‌بینند که دیگر بی‌تفاوت، منفعل، ساکن، رنجور و از این قبیل نیستند. از این دیدگاه مدرنیته زمانی شروع می‌شود که توده زیادی از مردم جامعه زندگی انفعالی را کنار می‌گذارند و حسی پرشور، مصمم و فعال پیدا می‌کنند. به عبارت دیگر مردم مدرن منفعل نیستند. مدرنیته منجر به پیشرفت تکنولوژی شد و بشر را از بند طبیعت رهانید و در عین حال ما را به نابودی طبیعت و خود نزدیک کرد.

همچنین انسان‌های مدرن در حالیکه قدرت فردی و جمعی خود را به دست می آورند، در برابر جامعه و سیاست واکنش نشان می‌دهند. این جنبه عاملیت انسانی و قدرت‌یابی، نهادهای دموکراتیک جوامع مدرن را مورد توجه قرار می‌دهد. دموکراسی بدون استحاله بنیادین در روح مردم هر جامعه فرضی امکان‌پذیر نخواهد بود. این موضوع اوائل قرن بیستم در ایران اتفاق افتاد. انقلاب مشروطه، پایه‌های سلطنت مشروطه، پارلمان، آزادی تقریبی مطبوعات و انتخابات آزاد را بنا نهاد. اما به خاطر نبود عاملیت انسانی و قدرت‌ گرفتن آن‌، هیچ‌کدام از این نهادها نتوانست خصلت دموکراتیک خود را حفظ کند.

دوران پهلوی شاهد میزانی از پیشرفت اجتماعی و اقتصادی بودیم که حسی از قدرت‌یابی و عاملیت را بین ایرانیان خصوصا در شهرهای بزرگ و طبقه متوسط و متوسط مرفه ایجاد کرد. با این حال این حس از عاملیت و به تبع آن حقوق شهروندی و انسانی، هدیه‌ای تلقی می‌شد که از طرف پادشاه اعطاء شده و به همین خاطر بصورت عمیق درونی نشد.

ممکن است این مشاهدات نا امید کننده به نظر رسد، اما تجربه ایران در سه دهه گذشته حس قوی از عاملیت و قدرت‌یابی را میان بسیاری از ایرانیان، خصوصا میان طبقه ضعیف و متوسط ضعیف ایجاد کرده است. این توسعه در نهایت می‌تواند هستی جمهوری اسلامی را به آن شکلی که ما می‌شناسیم مورد چالش قرار دهد. انقلاب ایران توده مردم را چنان تحریک کرد و به حرکت درآورد که در تاریخ اخیر این کشور سابقه نداشته است. مشارکت ایرانیان از تمام قشرها، خصوصا قشر ضعیف و متوسط ضعیف، در تظاهرات سیاسی و گروه‌های اعتراضی منجر به سقوط سلسله پهلوی شد. این اقدام جمعی، ایرانیان عادی را تکان داد و آن‌ها را به درون نوعی عاملیت پرتاب کرد، هرچند بسیار ابتدایی و متناقض.

جنگ هشت ساله با عراق موجب عاملیت بیشتر میان مردان و همچنین زنان شد. همچنین آن‌چه از ساختارهای فیزیکی را که پس از انقلاب باقی مانده بود با خاک یکسان کرد. با این حال، به رغم خسارت انسانی و فیزیکی، به جسارت و عاملیت میان مردم کمک کرد.

وقتی افراد جامعه به این قدرت واقف می‌شوند و می‌دانند که دیگران نیز از این قدرت برخوردارند، بنیان حقوق جهانی ایجاد می‌شود. این می‌تواند به گسترش خصلت دموکراتیک میان مردم کمک کند. به نظر می‌رسد که این در ایران اتفاق افتاده است. جنبش اصلاحات در دهه ۱۹۹۰ به اعتراضات عظیم جنبش سبز پس از انتخابات انجامید.

در واقع آن جنبش اصلاحات اولیه هم از هیچ پدید نیامده بود؛ بسیار وامدار کسانی بود که زمانی انقلاب کرده‌ بودند، به جنگ رفته بودند و در نتیجه عاملیت زیادی داشتند و در عین حال همین عاملیت را برای دیگران نیز به رسمیت می‌شناختند. به این روش گروهی از ایرانیان با سابقه فروتنانه، منش عاملیت مدرن و جهانی‌سازی را که بنیان مدرنیته اجتماعی و دموکراسی است ایجاد کردند.

در دوران خاتمی طبقه متوسط ایران، حتی با این‌که با سیاست‌های اصلاح‌طلبان نیز هم‌رای بودند، اکثرا خاموش بود. آن‌ها پس از انتخابات بحث‌برانگیز ۲۰۰۹ آخرین لایه انفعال خود را پاره کردند و کاملا فعال شدند.

با این حال مدرنیته چهره دیگری هم دارد. منش دموکراتیک زمانی ماندگار می‌شود که حس قدرت‌یابی و عاملیت در جامعه پراکنده شود و مردم عاملیت همه را به رسمیت بشناسند. اما وقتی یک گروه این را تنها برای خود می‌خواهد منش ضددموکراتیک جلو می‌آید. به نظر می‌رسد مدرنیته هر دو این نوع منش‌ها و گروه‌های اجتماعی هم‌ذات‌ با آن‌ها را پدید می‌آورد.

در ایران تقریبا گروه کوچکی هستند که فکر می‌کنند از شریک نشدن قدرت سود می‌برند. آن‌ها به هیچ وجه آن‌گونه که گاهی نشان داده می‌شود، طبقه “فرودست” نیستند. آن‌ها جاه‌طلبند. اشتهای زیادی برای قدرت و بقا در رده خود دارند. همچنین بر ابزار خشونت انحصار و بخش‌های زیادی از اقتصاد و رسانه‌ها را در اختیار دارند.

این دو چهره مدرنیته تلاش برای تغییر را دشوار می سازد. کسانی که می‌خواهند قدرت را انحصاری کنند به سادگی کنار نمی‌کشند. آن‌ها متعلق به نسل اول ایرانیان ستمدیده‌اند که با تلاش و خشونت قدرت گرفته‌اند. از طرف دیگر طبقه جدید متوسط ایران که حسی از قدرت و عاملیت یافته‌اند و مایلند آن‌را به روشی دموکراتیک با همه شریک شوند، سازگار و انعطاف‌پذیرند. این‌ها وضعیت و منش دموکراتیک مدرن خود را در ۳۶ سال گذشته به سختی بدست آورده‌اند. این‌ها موتور جنبش مدنی ایران هستند.

روح خواسته‌های مدنی در انتخاب حسن روحانی به ریاست‌جمهوری نیز تاثیر زیادی داشت. رژیم کاملا فشار را از زیر احساس کرد و اجازه داد روحانی انتخاب شود. خوشبختانه اکثر کسانی که در جنبش‌های مدنی ایران شرکت می‌کنند، برای ایجاد تغییر و آوردن دموکراسی به کشور به ابزار بدون خشونت معتقدند و از هر نوع درگیری خشن با نیروهای انحصارطلب که می‌تواند به آتش‌سوزی خانمان‌برانداز منجر شود دوری می‌کنند.