این خود اعترافی درخور تأمل است که آیت الله خامنه ای در آغازین دقایق سال ۱۳۹۴ در پیام نوروزی، معترف باشد که سال ۱۳۹۳ “سالی پرماجرا و پر از چالش” هم در عرصه داخلی و هم در عرصه بین المللی برای ایران بوده است.
گو اینکه وی اشاره ای به این چالش ها و ماجراها نکرد ولی اگر بتوانیم آن ها را به شمارش درآوریم، به پرسشی مهم پاسخ داده ایم که آیا سال ۹۴، سال فراغت و آسایش و گشایش است یا همچون سال ۹۳ سالی پرچالش و پرماجرا؟
اگر پاسخ مثبت است، پرسش بعدی این است که آیا نباید گفت بنا به ارزیابی آیت الله خامنه ای، سال ۹۴ سالی چالش برانگیزتر و پرماجرا تر خواهد بود؟ اگر آری چگونه او در همین سخنرانی مدعی است ایران امن ترین کشور منطقه است؟
ذیلاً به اهم چند چالش داخلی و خارجی جمهوری اسلامی در سال ۹۳می پردازیم و خواهیم دانست که جمع جبری این چالش ها (که خامنه ای خود به آن ها معترف است)، چیزی نیست جز “تهدید امنیتی”.
الف) چالش های داخلی
بحران ریاست در خبرگان:
با فوت آیت الله مهدوی کنی خلأ در ریاست خبرگان حاصل آمد. ماه های زنده نگداشتن مهدوی به شکل زندگی نباتی، دردی را دوا نکرد تا سرانجام با مرگ نباتی او کرسی خبرگان بدون ریاست ماند.
با شکست رفسنجانی و انتخاب محمد یزدی به ریاست خبرگان ظاهرا خامنه ای باید خیالی آسوده داشته باشد ولی چنین نیست زیرا دو انتخابات خبرگان و مجلس شورا که قرار است در اواخر ۹۴ انجام شوند، می تواند معادلات قدرت را در درون ساختار نظام جمهوری اسلامی تغییر دهد. پیروزی اصلاحطلبان در مجلس شورا و احیانا رای بالای هاشمی در انتخابات خبرگان هر دو می تواند قدرت خامنه ای را در ساختار قدرت در جمهوری اسلامی با چالش روبه رو کند.
ممنوع التصویر کردن محمد خاتمی و تسلیت گفتن خامنه ای به مادر محمد خاتمی (نه خود محمد خاتمی) برای فوت خواهرش دلیلی است بر چالشی که خامنه ای برای قدرت خود از خاتمی و رفسنجانی دریافت می کند به ویژه اگر هاشمی با رای بالا به مجلس خبرگان بعدی راه یابد.
همین نگرانی پاسخ این پرسش است که چرا بر خلاف سال های گذشته، خامنه ای در آغاز سال بر اهمیت دو انتخابات شورا و خبرگان تاکید نکرد و از آن دم نزد؟
بیماری خامنه ای:
با سنی بالغ بر۷۶ سال و به ویژه پس از عمل پروستات خامنه ای (ماه) که تعمدا آن را از دید عموم پنهان نگه نداشتند، پرسش هایی جدی در مورد سلامت خامنه ای مطرح شده است. انتخاب رییسی بیمار (محمد یزدی) برای یک سال به ریاست خبرگان و شکست رفسنجانی نیز فقط کارکرد مسکِّن داشته است.
با توجه به سالخوردگی و بیماری خامنه ای، مساله رهبری بعدی جمهوری اسلامی موضوعی داخلی ولی چالش برانگیز است که قطعا ذهن خامنه ای را به آن مشغول کرده است. اگر او نتواند فرد مورد نظر خود را نامزد رهبری کشور کند، با فوت خامنه ای، دوران “خامنه ای زدایی” آغاز خواهد شد.
فوت پاشایی: نماد جامعه متحول شده
فوت مرتضی پاشایی در سال ۹۳و تشییع جنازه باشکوه او، قطعا شوکی برای خامنه ای بود که دید فوت جوانی ۳۰ ساله و خواننده ای نه چندان معروف چنان واکنش عاطفی جامعه را برانگیخت که تشییع جنازه ای انبوه و خودجوش را به همراه داشت.
این در حالی بود که مقارن با فوت این خواننده، آیت الله مهدوی کنی درگذشت ولی مراسم او از حد مراسم حکومتی فراتر نرفت. مهدوی کنی بالغ بر هشتاد سال عمرش بود. کوله باری از مبارزات انقلابی داشت. روحانی طراز اول و آیت الله بود و از همه مهم تر نماینده شاخص روحانیت شیعه و رییس خبرگان رهبری بود.اما، واکنش جامعه به درگذشت او به هیچ رو در سطح واکنش به فوت یک جوان خواننده نبود.
جامعه متحول شده که فوت مرتضی پاشایی در سال ۹۳از آن پرده برداشت، قطعا یکی از آن چالش و ماجراها بود که خامنه ای تاکنون سخنی از آن نرانده است.
اقتصاد شکننده و تقابل مردم با نظام
چند سالی از اعتراف صریح و صحیح محمود بهمنی (رییس پشین بانک مرکزی در دوران احمدی نژاد) نمی گذرد که شرایط اقتصاد کشور را با شرایط شعب ابی طالب (اوج محاصره اقتصادی مسلمان صدر اسلام) مقایسه کرده بود.
در فاصله اندکی از اظهارت بهمنی، خامنه ای گفته بود که شرایط اقتصاد کشور در شرایط بدر و خیبر (اوج اقتدار و پیروزی صدر اسلام) است و نه شعب ابی طالب.
اینک کافی است به سخنان خامنه ای در مشهد در اول فروردین ۹۴ نگریست تا او چگونه اقتصاد کشور را در اثر تحریم ها “چالش برانگیز” توصیف می کند که هدف از آن تهییج مردم برای مقابله با نظام است. او در این سخنرانی گفت: “یکی از بزرگ ترین چالش ها مسئله اقتصاد است . حق مردم رفاه عمومی است. طبقه ضعیف از وضعیت غیر قابل قبول خارج شود… بدخواهان ملت ایران صریحاً گفته‌اند که هدف آنها از فشار اقتصادی…ایجاد نارضایتی در مردم و برهم زدن امنیت کشور با قرار دادن مردم در مقابل دولت و نظام است.”
ب) چالش های خارجی
جنگ نفت
آیت الله خامنه ای در همین سخنرانی، اشاره صریح به کاهش قیمت نفت کرد و گفت: “قدرت های استکباری با ایادی منطقه ای شان[عربستان] قیمت نفت را به نصف رسانده اند.”
خامنه ای به خوبی در یاد دارد که در نخستین جنگ نفت، سعودی با بهره بردن از توان بالا نفتی خود، سناریوی “جنگ نفت” را در سال ۱۹۸۶ به اجرا گذاشت که در نتیجه بهای هر بشکه نفت ایران به زیر ۱۰ دلار فروکش کند. در پی افت شدید درآمد نفت که دیگر ادامه جنگ را ناممکن می ساخت، ایران با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ ناگزیر به پای میز مذاکره با صدام نشست.
اینک سناریو مشابه به اعتراف خامنه ای در حال انجام است که متعاقب خود آثار مخربی را می تواند به همراه داشته باشد از جمله تقابل مردم با نظام.
جنگ نیابتی تهران – ریاض
سال ۹۳، سال بروز تمام عیار رقابت منطقه ای تهران- ریاض بود. دو کشور تقریبا در تمامی مسائل منطقه ای با هم مخالفت علنی می کنند. در بحرین و یمن، ریاض از دولت مرکزی حمایت می کند و تهران از اپوزسیون در حالیکه در عراق و سوریه، ریاض از اپوزسیون حمایت می کند و تهرن از دولت مرکزی.
عمق تنش در روابط تهران- ریاض را آنجا می توان دید که جنتی مرگ ملک عبدالله را تبریک گفت و متقابلا سعود الفیصل وزیرخارجه عربستان، ایران را به اشغالگری متهم کرده است. چنین توصیفی در ادبیات رسانه های عربی معمولا در توصیف اسرائیل به کار بسته می شود. پیش از این سابقه نداشت که یک مقام سعودی ایران را اشغالگر توصیف کرده باشد.
از همین جا باید عمق تنش میان تهران – ریاض را دریافت؛ دو کشوری که به گفته سفیر پیشین ایران در ریاض، “دو بال جهان اسلام” هستند.
تاسیس خلافت اسلامی داعش
یکی از چالش های مهمی سال ۹۳ ظهور پدیده “دولت اسلامی” یا همان خلافت خود خوانده داعش بود که تا چهل و پنج کیلومتری مرزهای غربی ایران نزدیک شده بودند. ظهور دولت اسلامی داعش، چالش های زیر را برای جمهوری اسلامی داشته است:
یکم؛ تقابل مدل حکومت اسلامی “خلافت محور” با مدل حکومتی “ولایت محور”.
دوم؛ اعلام جنگ داعش با شیعیان عراق به عنوان عقبه نظامی “ارتش صفوی” و تهدید ایران به عنوان مرکز قدرت شیعه.
سوم؛ تهدید متحدان جمهوری اسلامی از جمله دولت عبادی در عراق، بشار اسد در سوریه و حزب الله در لبنان.
حقوق بشر، مانعی برای رابطه با اتحادیه اروپا
با آغاز تحریم های فزاینده و کاهش روابط اقتصادی ایران و اتحادیه اروپا، سیاست “نگاه به شرق” در دستور دولت احمدی نژاد قرار گرفت.
اما، سفر پانزده وزیرخارجه اروپای و چندین و چند هیات بازرگانی اروپایی طی دو سال حکومت روحانی دلیلی بر تجدید نظر او در نگاه به شرق و تمایل او به اتحادیه اروپاست.
علاوه بر تحریم هایی که اینک مانعی در روابط تهران- اتحادیه است، موضوع نقض حقوق بشر در ایران دیگر مانع پیش پای روحانی برای برقراری رابطه عادی با اتحادیه است.
دیدار تاریا کرونبرگ با نسرین ستوده و جعفر پناهی و همچنین دیدارکاترین اشتون با نرگس محمدی و مادر ستار بهشتی، نمونه های از انتقادات اتحادیه در برخورد تهران با منتقدانش است.
مذاکرات هسته ای
پر واضح است که در میان همه موانع موجود در سیاست خارجی ایران، مسئله مذاکرات هسته ای در رأس همه آنهاست. بی راهه نگفته ایم اگر بحران هسته ای را بزر گترین چالش عمر جمهوری اسلامی حتی بزرگ تر از جنگ هشت ساله بدانیم. در جنگ هشت ساله ایران تنها در برابر یک قطعنامه (۵۹۸) برای متارکه جنگ با صدام حسین بود در حالی که در پرونده هسته ای، انواع قطعنامه های سازمان ملل و تحریم های مستقل کشورها و اتحادیه اروپا بر ایران وضع شده است.
به بیانه ساده، سال ۹۳سال نرمش قهرمانانه ای بود که هنوز نتیجه ای از آن حاصل نیامده است. خامنه ای به خوبی می داند که شکست در این مذاکرات ایران را در برابر تحریم های بیشتر قرار می دهد.
نتیجه
ابراز نگرانی خامنه ای از چالش ها و ماجراهای ۹۳ در حالی است که پس از انتخاب روحانی نوعی آرامش نسبی در مقایسه با دوران احمدی نژاد در فضای داخلی کشور به وجود آمده ولی به رغم این مزیت مهم، خامنه ای همچنان نگران است چرا که او بحران های دیگری را چه در عرصه داخلی و خارجی رصد کرده که مختصرا به برخی از آن ها اشاره شد.
جمع جبری این چالش ها، تهدید امنیتی است که به صراحت در کلام خامنه ای به آن اشاره شده است . با این توصیف، سال ۹۴را همچنان می توان سال پر ماجرا و پر چالش دانست مگر آنکه با مصالحه هسته ای گشایشی در وضعیت اقتصادی بروز نماید.
اما، حتی در صورت مصالحه هسته ای، پرونده حقوق بشر و رقابت منطقه ای ایران و عربستان، جنگ نفت و.. همچنان دیگر چالش ها در روابط خارجی باقی می ماند.
اما در چالش های داخلی در جامعه متحول شده ایران که فوت پاشایی از آن پرده برداشت، تمایل عمومی مردم در انتخابات شورا و خبرگان به برگزیدن نمایندگانی تحولخواه، چالش جدی برای قدرت خامنه ای به شمار می رود.