حسن قشقاوی، معاون وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در گفتگوی مفصلی با خبرگزاری ایسنا درباره وضعیت ایرانیان خارج از کشور و نحوه رفت و آمد آنها به ایران سخن گفته است.
قشقاوی درباره “تسهیل ورود ایرانیانی که پس از انقلاب از کشور مهاجرت کرده‌اند” به مصوبه شورای عالی امنیت ملی اشاره کرده و گفته: “این مصوبه گام بزرگی است که برداشته شده است و به واسطه آن هر ایرانی می‌تواند آزادانه به کشور رفت و آمد داشته باشد. بین 3 تا 5 درصد اپوزیسیون ایران هستند و ۹۵ درصد دیگر اگر مشکلی قضایی، جنایی، مالی و سیاسی نداشته باشند می‌توانند رفت و آمد کنند. این مصوبه ابلاغ و اجرایی شده است.” او همچنین با تاکید بر اینکه “ما ممنوع الورود نداریم” اضافه کرد: “وزارت اطلاعات، قوه قضاییه و وزارت امور خارجه هیچ مشکلی با ورود و رفت و آمد ۹۵ درصد ایرانیانی که در خارج از کشور زندگی می‌کنند، ندارند.”
سخنان معاون وزیر امور خارجه تنها چند روز پس از اظهارات جنجال‌برانگیز حسن روحانی در دانشگاه آزاد منتشر شد که نسبت به برخوردهایی که با استادان ایرانی خارج از کشور به هنگام ورود به ایران صورت می‌گیرد اعتراض کرده بود.
روحانی گفته بود: “نخبگان علمی سرمایه‌های معنوی هستند که حتی از سرمایه‌های مادی نسبت به عوامل محدود کننده آزادی و استقلال گریزان‌تر هستند، لذا باید فضایی را ایجاد کنیم که عالمان اساتید، اندیشمندان و دانشجویان ایرانی خارج از کشور بتوانند، راحت‌تر به کشور تردد کنند و مشارکت علمی با مراکز دانشگاهی داخلی داشته باشند.”
او با طرح این سوال که “چرا بعضی‌ها به خودشان اجازه می‌دهند خیلی راحت با یک استاد دانشگاه که از خارج به داخل کشور می‌آید برخورد کنند؟”، تاکید کرده بود: “این عده از کجا و براساس کدام قانون چنین حق و اجازه‌ای را برای خودشان قایل می‌شوند. نباید با اساتید و عالمان که سرمایه‌های ماندگار کشور هستند، اینگونه برخورد کرد.”
روحانی همچنین گفته بود: “چرا باور نمی‌کنیم که ایران متعلق به تمام ایرانیان جهان است. هر ایرانی در هر جای جهان به سهم خود مالک و صاحب این کشور است و اگر لازم است با کسی برخوردی هم صورت گیرد باید در چارچوب قانون و قانونی باشد.”
تاکید مکرر مسئولان دولتی ایران بر تسهیل رفت و آمد ایرانیان خارج از کشور، تلاشی است که سال‌هاست برای جذب سرمایه‌های خارجی صورت می‌گیرد. با اینهمه نه در زمینه جذب استادان دانشگاه و نخبگان علمی و نه در زمینه جذب سرمایه‌های اقتصادی موفقیت قابل توجهی بدست نیامده است.
حسن قشقاوی قبل از عید نوروز طی گفتگویی با خبرنگاران اعلام کرده بود که مشکل ممنوع‌الورودی برای ایرانیان خارج از کشور وجود ندارد. او در آن زمان اما گفته بود: “۹۷ درصد از ایرانیان خارج از کشور اپوزیسیون نیستند و این افراد می توانند به راحتی برای ایام عید به ایران سفر کنند و تنها آن ۳ درصد هستند که مشکلاتی برای ورودشان به داخل وجود دارد که البته باید بگویم این افراد نیز به محض ورود پرونده قضایی برایشان تشکیل می شود اما ممنوع الورود نیستند چراکه ما مجازات ممنوع الورودی در قانون نداریم.” او معتقد بود: “از آمار حدود ۵ میلیونی هموطنان ایرانی در خارج از کشور، حداکثر ۳ درصدشان جزو اپوزیسیون تلقی می‌شوند. همین آمار را هم با تسامح اعلام کرده‌اند وگرنه بیش از ۹۷ درصد ایرانیان خارج از کشور نه اپوزیسیون برانداز جمهوری اسلامی هستند، نه عمل مجرمانه‌ای انجام داده‌اند، هرچند ممکن است مانند داخلی‌ها انتقادهایی هم داشته باشند.”
معاون وزارت خارجه در اظهارات جدیدتر خود ۹۵درصد ایرانیان خارج از کشور را بدون مشکل دانسته است.
از سوی دیگر سید جواد قوام شهیدی، دبیر کل شورای عالی ایرانیان خارج از کشور در اوایل اسفندماه سال گذشته اعلام کرد: “آمار دقیقی در خصوص ایرانیان خارج از کشور وجود ندارد. گفته می‌شود حدود چهار میلیون و ۵۰۰ هزار ایرانی در خارج ثبت شده‌اند، اما آماری تا هفت میلیون نفر از ایرانیان ساکن در خارج از کشور نیز ذکر می‌شود.”
به این ترتیب و بر اساس آمار رسمی دولت جمهوری اسلامی بین دویست و پنجاه هزار تا سیصد و پنجاه هزار نفر از ایرانیان خارج کشور چنانچه به ایران بازگردند دچار مشکل خواهند بود و “به محض ورود پرونده قضایی برایشان تشکیل می شود.”
در سال‌های اخیر تعداد زیادی از ایرانیانی که هیچ فعالیت سیاسی نداشته‌اند، پس از بازگشت به ایران دستگیر و زندانی شدند و کسی نیز در این‌باره پاسخگو نیست. نمونه مشخص این ماجرا پرونده امیدکوکبی، دانشجوی فیزیک ایرانی است که حتی بر اساس نظریه رسمی دیوان عالی کشور، حکم محکومیت او بدون توجه به مفاد قانونی صادر شده بود. امید کوکبی تنها یکی از چهره‌های دانشگاهی است که در سال‌های اخیر و پس از بازگشت به ایران دستگیر شده‌اند.
ماجرای دستگیری‌های دانشگاهیانی همچون رامین جهانبگلو، یحیی کیان تاج‌بخش، آرش علایی، کامیار علایی، حمید بابایی، احسان عبده تبریزی و تعدادی دیگری که در این سال‌ها دستگیر شده‌اند، نشان می‌دهد که ماجرای پنج درصد مشکل‌دار ایرانیان خارجی پیچیده‌تر از این حرف‌ها است.
به این تعداد باید ایرانیانی را هم که به دلیل داشتن تابعیت‌های دوگانه قربانی جدال دستگاه امنیتی جمهوری اسلامی با کشورهای غربی می‌شوند، اضافه کرد. در سال‌های اخیر فعالیت در صفحه فیسبوک شخصی هم به جرایم مورد نظر نظام جمهوری اسلامی اضافه و برخی ایرانیان عضو فیسبوک، پس از بازگشت به ایران با حکم اعدام هم مواجه شده اند.
حسن روحانی پس از آغاز دوره ریاست‌جمهوری‌اش خواستار بازگشت همه ایرانیان به کشور شده و حتی “راه توبه” را هم باز گذاشته بود. این سخنان نه از سوی راستگرایان مورد استقبال قرار گرفت و نه مورد پسند ایرانیان خارج از کشور بود. با اینهمه تلاش برای بازگشت ایرانیان ادامه داشت.
چندی بعد وزارت اطلاعات “کمیته بازگشت ایرانیان خارج از کشور” را تشکیل داد که با نماینده وزارت خارجه جلساتی مشترک را برگزار می‌کردند. از طرف این کمیته، آدرس ایمیلی عمومی اعلام شد تا کسانی که خواستار بازگشت به ایران هستند، وضعیت خود را استعلام کنند. بعدها گفته شد که ایرانیان خارج کشور نیاز به تهیه پاسپورت ایرانی ندارند و می‌توانند به محض ورود به کشور با ارائه سندی که ایرانی بودن آنها را نشان دهد مجوز ورودبه کشور را دریافت کنند.
البته این تسهیلات ویژه موجب تغییری در جریان مهاجرت گسترده ایرانیان نشد. چندی پیش سایت افکارنیوز در گزارشی با عنوان “مهاجرت از ایران ؛ انگیزه یا بهانه؟!” با اشاره به عدم تمایل ایرانیان خارج کشور برای بازگشت به ایران، نوشته بود: “خیلی از آن‌هایی که پیش از مهاجرتشان داعیه وطن‌پرستی دارند هم بعد از آنکه چند صباحی در کشورهای خارجی زندگی کردند، فکر بازگشت را فراموش می‌کنند. از سوی دیگر یک ماجرای دیگر هم در تمام این سال‌ها اتفاق افتاد که باید با نگاهی دقیق‌تر به آن توجه کرد. در طول سالیانی که کشور با نوسانات شدید ارزی مواجه بود، خیلی‌ها انتظار داشتند که آمار مهاجرت کاهش یابد اما بر خلاف انتظار، شاهد آمار صعودی بودیم و نه تنها دانشجویان به فکر بازگشت نیافتادند که خیلی‌ها هم به جمعشان اضافه شدند.”
