سال ۹۲ با یاسی عمومی در خصوص حل و فصل بحران اتمی جمهوری اسلامی آغاز شد، اما پیروزی حسن روحانی بر کاندیداهای اصولگرا در دور اول انتخابات ریاست جمهوری روند معادلات را تغییر داد.
ادامه بن بست با جلیلی
اواسط فروردین مذاکرات هسته ای روز جمعه – ۱۶ فروردین - در آلماتی قزافستان با خوش بینی های بسیار آغاز شد، اما بعد از ظهر روز شنبه مشخص شد تمام امیدها برای دستیابی به توافقی معنادار، سراب بوده است. کاترین اشتون رئیس کمیسیون سیاست خارجی اتحادیه اروپا که همزمان سرپرست مذاکره کنندگان گروه ۱+۵ در مذاکره با دیپلمات های جمهوری اسلامی محسوب می شود، پس از پایان گفتگوهایش با سعید جلیلی ـ– مذاکره کننده ارشد نظام –ـ گفته بود: “در دو روز مذاکره بحث‌هایی سخت و طولانی داشتیم و روشن شد مواضع مان همچنان از هم فاصله دارد.”
مذاکرات آلماتی ۲ از آن جهت با اهمیت بود که در مذاکرات پیش از آن در قزاقستان دو طرف رضایت بی سابقه ای از نتایج حاصله ابراز کردند تا جایی که ناظران احتمال می دادند در مذاکرات آلماتی ۲ دو سرانجام بن بست هسته ای بشکند.
این آخرین بار بود که سعید جلیلی که از سال ۸۶ به جای علی لاریجانی به عنوان دبیر شورای امنیت ملی با شش ابرقدرت جهان گفتگو کرد و فرصت یافت با نمایندگان ایالات متحده، روسیه، بریتانیا، فرانسه، چین و آلمان پشت یک میز بنشیند.
آمریکا و متحدانش در غرب و شرق از اوایل زمستان ۹۲، برای واداشتن تهران به توقف برنامه اتمی اش، تحریم های سفت و سختی علیه حوزه نفت و مالی کشور ایران اعمال کرده بودند؛ تحریم هایی که در کنار سو مدیریت دولت احمدی نژاد باعث شد ارزش ریال با سقوط آزاد مواجه شود و طی یک سال درآمدهای نفتی ایران ۴۰ میلیارد دلار کاهش یابد. از صبح روز ۱۸ فروردین هم با مشخص شدن ناکامی مذاکرات آلماتی، بازار بار دیگر ملتهب شد و در نتیجه قیمت دلار و دیگر ارز های خارجی بار دیگر افزایش یافت، طوریکه دلار با ۱۵۰ تومان افزایش به قیمت ۳۶۵۰ تومان در صرافی ها معامله شد.
اما علی رغم سونامی اقتصادی که در سال ۹۱ ایران را درنوردید، محمود احمدی نژاد در دیدار نوروزی با نمایندگان مجلس همچنان ادعا کرد که “ توطئه دشمنان در سال ۹۱ برای ایجاد بحران در کشور خنثی شده است.”
پیروزی روحانی در انتخابات
با نزدیک شدن به فصل انتخابات، غرب با این احتمال که ممکن است نتایج انتخابات موجب گردش نخبگان در جمهوری اسلامی شود، ادامه مذاکرات را به بعد از انتخابات خرداد ماه موکول کرد.
بحران اقتصادی شدید در کشور به همراه بن بست سیاسی پس از انتخابات سال ۸۸، موجب شد تا اعلام کاندیداتوری آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی در دقیقه ۹۰، به راه افتادن موجی میان شهروندان بینجامد. آن ها با توجه به مواضع رئیس مجمع تشخیص مصلحت پس از خیزش جنبش سبز و همچنین سابقه رئیس جمهور پیشین در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد در کاستن از تنش ها میان نظام و غرب، امید داشتند تا مرد قدیمی سیاست نظام بتواند به تحریم های غرب پایان بخشد و از برافروخته شدن شعله جنگ احتمالی میان جمهوری اسلامی و اسرائیل و ایالات متحده جلوگیری کند.
با این حال با رد صلاحیت شوکه کننده آیت الله هاشمی از سوی شورای نگهبان امیدها رنگ باخت.اما در نهایت شعارهای حسن روحانی با محوریت حل و فصل بحران اتمی و لغو تحریم ها در کنار حمایت اصلاح طلبان و طیف هایی از جنبش سبز از او، همزمان نگرانی شهروندان از روی کار آمدن سعید جلیلی – کاندیدای بخش تندرو حاکمیت - و ادامه سیاست های تنش زا، موجب مشارکت گسترده شهروندان در انتخابات به نفع کاندیدای میانه رو و پیروزی وی در انتخابات ۲۴ خرداد شد.
صندلی ریاست جمهوری در خیابان پاستور در حالی به حسن روحانی واگذار شد که ایران با کاهش چشمگیر فروش نفت، از رتبه دوم اوپک به رتبه پنجم سقوط کرده بود. آمار های جهانی در ماه خرداد نشان می داد که صادرات نفت ایران به ۷۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است. پیش از آغاز تحریم ها، صادرات نفتی ایران بیش از ۲.۲ میلیون بشکه در روز بود.
آخرین تنش هسته ای احمدی نژاد
در ماه تیر، محمود احمدی نژاد و تیم اتمی اش، آخرین روزها را نیز برای افزایش تنش میان تهران و غرب غنمیت شمردند. فریدون عباسی دوانی رئیس سازمان انرژی اتمی در سن پترزبورگ روسیه در گفتگو با خبرنگاران از آغاز اقدامات جمهوری اسلامی برای ساخت راکتور آب سنگین خبر داد. این در حالی بود که چهار هفته پیش از آن نماینده واشنگتن در آژانس بین المللی انرژی اتمی در جریان نشست شورای حکام با اشاره به تلاش های تهران برای ساخت این نوع راکتور گفته بود: “ما عمیقا با این مسئله مشکل داریم که ایران اعلام کرده است تکمیل راکتور آب سنگین «آی آر- ۴۰» در اراک احتمالا در اوایل سال ۲۰۱۴ پایان خواهد یافت.”
با این حال در همان زمان علی اکبر صالحی وزیر خارجه وقت – از معدود نیروهای میانه رو در دولت نهم و دهم ـ- نسبت به ادامه مذاکرات ابراز خوشبینی کرده و گفته بود سال جاری سال خوبی برای دیپلماسی خواهد بود.
اواخر تیرماه کاترین اشتون، مسئول کمیسیون خارجی اتحادیه اروپا، پس از پایان جلسه دیپلمات های گروه ۱+۵ در بروکسل برای بحث پیرامون مذاکرات اتمی با تهران، گفته بود: “این گروه خواستار برگزاری دور جدید مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ است.”
وی ابراز امیدواری کرد که هر چه سریعتر تیم جدید مذاکره کننده اتمی تهران مشخص شود تا طرفین بتوانند بر سر زمان و مکان مذاکرات بعدی به توافق برسند.
نرمش قهرمانانه و مذاکرات نیویورک
روحانی تغییرات گسترده ای در تیم مذاکره کننده داد و تقریبا تمام هیات مذاکره کننده قبلی کنار گذاشته شدند.تنها کسی که باقی ماند عباس عراقچی بود که به دست راست جواد ظریف – وزیر خارجه – در مذاکرات بدل شد. در این فاصله اقدام مهم تری هم انجام شد:آیت الله خامنه ای پرونده هسته ای را از شورای امنیت ملی گرفت و به وزارت خارجه سپرد.
اواسط ماه شهریور در آستانه برگزاری مجمع عمومی سازمان ملل، جایی که قرار بود ظریف با کاترین اشتون دیدار و تاریخ مذاکرات میان تهران و ۱+۵ را تعیین کند، مایکل مان سخنگوی کاترین اشتون – رئیس هیات مذاکره کننده ۱+۵- این موضوع که غرب پیشنهادهای جدیدی برای تشویق جمهوری اسلامی به توقف غنی سازی اورانیوم ارائه کرده را تکذیب کرد. این مقام اتحادیه اروپا گفته بود: “این گزارش‌ها کاملا جعلی است. ما پیشنهادی برای ایران بر روی میز داریم و آن همان پیشنهاد آلماتی است. این جایی است که ما در آن قرار داریم.”
با نزدیک شدن به آغاز مجمع عمومی سازمان ملل، ناظران پیرامون دیدار احتمالی مقامات تهران و واشنگتن در حاشیه این مجمع گمانه زنی می کردند. آن ها بر این باور بودند که دیدار مستقیم میان روسای جمهور دو کشور یا دست کم وزرای خارجه می تواند روند مذاکرات اتمی را در شیب مثبتی قرار دهد.
گرچه ۲۰ شهریور محمد جواد ظریف در حاشیه نشست دولت در گفتگوی هفتگی وزیران با خبرنگاران در پاسخ به سئوالی درباره اینکه “آیا ملاقاتی بین مقامات ایران و آمریکا در حاشیه سازمان ملل صورت خواهد گرفت”، گفت: “چنین برنامه‌ای به هیچ عنوان تنظیم نشده البته آمریکا عضو ۱+۵ است و در این قالب با مقامات جمهوری اسلامی ایران مذاکره داشته‌اند”.
با این حال هشت روز بعد وی در نیویورک با جان کری – همتای آمریکایی – خود دست داد، با او مذاکره دوجانبه کرد و بعد هم در جلسه با وزرای خارجه گروه ۱+۵ حاضر شد. پس از دیدار پنهانی سایروس ونس و ابراهیم یزدی – وزرای خارجه جمهوری اسلامی در سپتامبر ۱۹۷۹- این نخستین بار که دو مقام ارشد از دو کشور در چنین سطحی با یکدیگر ملاقات می کردند.هر چند در تمام طول سال ۹۲ اخبار رسانه ها حکایت از دیدارهای علی اکبر ولایتی، مشاور آیت الله خامنه ای، با مسئولین آمریکایی داشت؛ دیداری که به اعتقاد بسیاری زمینه ساز اتفاقات بعدی بود.
فردای آن روز هم حسن روحانی در راه بازگشت به فرودگاه جان اف کندی، با باراک اوباما – رئیس جمهور ایالات متحده – به صورت تلفنی گفتگو کرد.
آیت الله خامنه ای با گفتن اینکه برخی از کارهایی که در نیویورک انجام شد “درست نبود” نارضایتی تلویحی خود را از گفتگوی دو رئیس جمهور و دیدار دو وزیر خارجه ابراز کرد، اما او خود در سخنرانی اش، پیش از سفر روحانی و ظریف به نیویورک، خواستار “نرمش قهرمانانه” در مقابل غرب شده بود.
توافق در پاییز
نخستین دور مذاکرات با گروه ۱+۵ در ماه مهر برگزار شد، دو طرف با امیدواری بسیار از ادامه مذاکرات سخن گفتند و همزمان اوایل آبان ماه مذاکرات ۴۸ ساعته در وین سرانجام توانست به بن بست هشت ساله تهران و آژانس بین المللی انرژی اتمی پایان دهد. دو طرف ۷ آبان پس از پایان مذاکرات طولانی برای توصیف نتایج این گفتگو ها از عبارت “بسیارسازنده” استفاده کردند.
در ۱۱ دور مذاکره ای که دو طرف در سال های اخیر داشته اند این نخستین بار بود که مذاکرات به گونه ای به اتمام رسید که طرفین “بیانیه ای مشترک “صادر کردند.سهم دولت احمدی نژاد از این گفتگوها ۹ مذاکره تماما بی نتیجه بود.
دور بعدی مذاکرات ایران و ۵+۱، ۱۶ آبان ماه در وین برگزار شد. چند روز پیش از آن آیت الله خامنه ای در جریان سخنرانی ۱۳ آبان حمایت خود از تیم مذاکره کننده روحانی را اعلام و خاطرنشان کرده بود که کسی حق ندارد آن ها را “سازشکار” بخواند.
مذاکرات قرار بود دو روز به طور بینجامد اما با نزدیک شدن طرفین، دیپلمات ها به امید یکسره کردن کار در ژنو به مذاکرات فشرده ادامه دادند. حتی وزرای خارجه گروه ۱+۵ نیز به ژنو آمدند اما در نهایت مخالفت فرانسه با متن توافقنامه باعث شد تا مذاکرات ماه آبان به فرجام نرسد.
مذاکرات دو هفته بعد، مجددا در ژنو و با همان کش و قوس ها ادامه پیدا کرد، اما سرانجام نیمه شب سوم آذر ماه، طرفین اعلام کردند که به یک “توافق موقت هسته ای” دست یافته اند.
بر اساس این توافقنامه جمهوری اسلامی برای یک دوره ۶ ماهه، اورانیوم را از سطح بالاتر از ۵ درصدغنی سازی نمی کند.فعالیت در تاسیسات هسته ای نطنز، فردو و راکتور اراک گسترش نخو اهد یافت. محل های جدیدی برای غنی سازی ایجاد نمی شود. همچنین ایران موظف شده که امکان دسترسی روزانه” بازرسان آژانس بین المللی اتمی” به سایت های فردو و نطنز را فراهم آورد وبازرسان بتوانند به “صورت هدایت شده” به کارگاه های مونتاژسانتریفیوژ، تولیدروتور سانتریفیوژ، محل های نگهداری و معادن اورانیوم و تخلیص اورانیوم سرکشی کنند. در برابر ایران در ازای برداشتن این گام هابه مدت ۶ ماه با تحریم های جدیدی در ارتباط با پرونده هسته ای رو به رو نخواهدشد. برخی تحریم های اعمال شده بر طلا و فلزات قیمتی، بخش صنعت اتومبیل و همچنین صادرات صنعت پتروشیمی هم به حالت تعلیق در خواهد آمد و به این ترتیب حدود یک و نیم میلیارد دلارعایدات نصیب ایران خواهد شد…
به این ترتیب به نظر می رسد توافق مذکور بر تعلیق فوری غنی سازی در سطح ۲۰ درصد تاکید داشته و تعطیلی سایت فردو که قبلا جزو شرایط ۱+۵ بود کنار گذاشته شده است. همزمان صحبت های مقامات آمریکایی مبنی بر توقف تولید پولوتونیم نشان از آن دارد که سایت اراک فعال خواهد ماند بدون آنکه اصلی ترین وظیفه آن یعنی تولید آب سنگین ادامه پیدا کند.
در مقابل غرب هم متعهد شده تحریم های جدیدی علیه تهران وضع نکند، بیش از 4 میلیارد دلار از دارایی های بلوکه شده جمهوری اسلامی را آزاد و برخی تحریم ها در حوزه پتروشیمی و خودرو سازی را حذف کند.
استقبال محتاطانه خامنه ای، انتقاد شدید تندروها
آیت الله خامنه ای که کمتر از سه ماه قبل از توافق سوم آذر خطاب به دیپلمات های جمهوری اسلامی خواستار “نرمش قهرمانانه” شده بود، صبح امضای توافق و پس از شکسته شدن یک دهه بن بست اتمی نظام، در پاسخ به نامه حسن روحانی، با این قید که “اگر آن طور که مرقوم داشته اید” باشد نوشت: “ایستادگی در برابر زیاده‌خواهی‌ها همواره باید شاخص خطّ مستقیم حرکت مسئولان این بخش باشد، و چنین خواهد بود؛ انشاءالله.”
نامه ۶۵ کلمه ای آیت الله خامنه ای پاسخی بود به نامه ۳۵۹ کلمه ای حسن روحانی که بلافاصله پس از توافق اتمی خطاب به رهبر جمهوری اسلامی منتشر کرد و نوشت: “دستاوردهای قطعی این توافق اولیه، به رسمیت شناخته‌شدن حقوق هسته‌ای ایران و حراست از دستاوردهای هسته‌ای فرزندان این مرز و بوم بوده است و در کنار آن با توقف روند تحریم‌های ظالمانه، بخشی از فشارهای غیرقانونی در تحریم‌های یک‌جانبه برداشته و فروپاشی سازمان تحریم آغاز شده است.”
با این حال روزنامه هایی چون کیهان، وطن امروز و سیاست روز به همراه سایت هایی چون رجانیوز به انتقاد شدید از این توافق پرداختند. در مجلس نیز نمایندگان وابسته به جبهه پایداری – همچون حمید رسایی و روح الله حسینیان – از هیچ تلاشی برای زیر سئوال بردن توافق ژنو فروگذار نکردند. عمده انتقاد جناح افراطی نظام این بود که به درستی مشخص نیست آیا غرب حق غنی سازی نظام را به طور رسمی پذیرفته است یا خیر.
این انتقاد ها از ۳۰ دیماه، همزمان با اجرایی شدن توافق ژنو، فزونی گرفت. تا آنجا که حسن روحانی در یک موضع گیری بی سابقه در ماه بهمن، منتقدان توافق هسته ای را “کم سواد ” توصیف کرد.
مذاکره برای یافتن راه حل “جامع”
اواخر بهمن، مذاکرات دو طرف برای یافتن “راه حل جامع” بحران هسته ای آغاز شد. رهبر جمهوری اسلامی این بار در آستانه آغاز مذاکرات برای یافتن راه حل نهایی گفت:” تصور برخی دولتمردان دولت قبلی و همچنین برخی دولتمردان دولت فعلی این است که اگر ما در قضیه هسته ای، با امریکا مذاکره کنیم، موضوع حل می شود. من هم به دلیل اصرار آنها بر مذاکره در خصوص موضوع هسته ای، گفتم مخالفتی ندارم اما همان موقع هم تاکید کردم که خوشبین نیستم.”
اما پس از این مذاکرات وندی شرمن – نماینده ایالات متحده در گفتگوهای هسته ای – در یک کنفرانس مطبوعاتی در خاک اسرائیل – مهمترین منتقد خارجی توافق هسته ای نظام با غرب – صراحتا گفت که واشنگتن آماده است “حق غنی سازی” محدود برای جمهوری اسلامی را بپذیرد. به گفته این دیپلمات آمریکایی “در توافق نهایی با تهران، ایران حق غنی سازی محدود و تحت نظارت را خواهد داشت.”
این اظهارات باعث شده است تا در یک ماه اخیر مخالفان داخلی دولت از شدت حملات خود به تیم مذاکره کننده بکاهند. همزمان آیت الله خامنه ای که در چند ماه اخیر عموما یکی دو روز مانده به آغاز مذاکره با غرب، به اظهار نظر علنی برای ابراز ناامیدی نسبت به این مذاکرات و همچنین حمله به غرب و اسرائیل دست زده، ماه جاری سنت شکنی کرد و هفته گذشته برای نخستین بار از گزاره “ انشا الله” برای رسیدن دو طرف به توافق استفاده کرد. رهبر جمهوری اسلامی اما تصور می کند با این وجود باز هم تحریم ها ادامه خواهد داشت. به گفته وی: “تحریم‌ها قبل از موضوع انرژی هسته‌ای نیز وجود داشت و اگر مذاکرات هم انشاءالله به نقطه حل برسد وجود خواهد داشت، چرا که مسئله هسته‌ای و حقوق بشر بهانه‌ای بیش نیست و زورگویان جهانی از استقلال‌طلبی و الگو شدن ملت ایران در هراسند.”
آخرین دور مذاکرات میان دو طرف، از دیروز در وین آغاز شده است. جواد ظریف روز دوشنبه در بدو ورود به فرودگاه وین در جمع خبرنگاران اظهار داشت که “غنی‌سازی اورانیوم، راکتور آب سنگین اراک، همکاری صلح‌آمیز هسته‌ای و رفع تحریم‌ها موضوعات گفت‌وگو است.”
او ابراز امیدواری کرده است: “با جمع شدن بحث‌های این دور و دورهای بعدی بتوانیم برای شروع تدوین طرح جامع آماده شویم.”
دو طرف امیدوارند با پایان توافق موقت ژنو در انتهای ماه تیر، به یک توافق “جامع” و بلند مدت دست پیدا کنند، هر چند در میانه این امیدواری ها، شام ظریف با اشتون لغو و مرخصی زندانیان سیاسی به علت دیدار اشتون با مادر ستار بهشتی و فعالین زن در تهران منتفی شده است؛اقداماتی که سایه ای از تردید هم بر این روند افکنده است.
