روزها و ساعات تاخیر در اعلام نتایج انتخاباتی ریاست جمهوری مصر، لحظاتی حساس و تاریخی بود.کشتی سیاست مصر در دریای متلاطم و طوفانی سیاست خاورمیانه سرگردان بود.کشتیبان را هر سیاستی می آمد امواج و تبعات آن نه تنها مصر بلکه کل منطقه را تحت تاثیر قرار می داد.
مصر بعد از 24 ژوئن در بدترین حالت می توانست به الجزایر دهه نود تبدیل شده و سالها صحنه پیکار ارتش و اسلامگراها شود.بر اساس فرضیه های خوش بینانه تر هم محتمل بود که شاهد کودتاهای پی در پی ارتش مانند دهه های نیمه دوم قرن گذشته در ترکیه شود.صد البته مدل پاکستان مفلوک و ورشکسته از لحاظ سیاسی و اقتصادی و اجتماعی هم در افق سیاسی این کشور چندان دور از دسترس نبود.
اعلام پیروزی محمد مرسی موقتا این تهدیدها را از سر راه برداشته است. اما ساده اندیشی است اگر گمان بریم که مصر راه پرفراز و نشیب گذار به دمکراسی را آسان طی خواهد کرد.فهم آنچه که در گفتگوهای محرمانه روزهای گذشته بین سران اخوان المسلمین و فرماندهان ارتش گذشته ، برای گمانه زنی در مورد دورنمای دمکراتیک سرزمین نیل الزامی است.همانگونه که برای افتادن مصر در مسیر ترکیه دهه اول قرن حاضر رفتار آتی این دو بازیگر عمده بس مهم است .اینکه اسلامگرایان به دمکراسی چون کالای یکبار مصرف ننگرند و ارتش هم از آقا و بالاسر عرصه سیاسی به نهادی حرفه ای و غیر سیاسی بدل شود برای طی این مسیر ضروری است.سرو سامان دادن به اقتصاد علیل و نابسامان این کشور هم عاملی موثر است.چه در ترکیه اردوغانی هم بدون برآمدن بورژوازی آناتولیایی و طبقه کارآفرین مسلمان و محافظه کار ، امکان اصلاحات سیاسی چیزی نزدیک به صفر بود.
تغییر حزب عدالت و توسعه ترکیه از یک حزب اسلامگرای دارای ریشه های اخوانی به حزبی با گرایش راست میانه و محافظه کار چه به دلایل سلبی ـ– محدودیت های ساختار سیاسی ترکیه و فشار ارتش از سویی و تعهدات ترکیه در پروسه ورود به اتحادیه اروپا از سوی دیگر ـ– و نیز دلایل ایجابی چون خوانش جدید نسل جوان و عملگرای سیاستمداران اسلامگرای این کشور از شرایط جدید ترکیه و جهان ، دگردیسی حزب مذکور را به تغییری استراتژیک تبدیل نموده که امکان عقبگرد در آن بعید به نظر می رسد.امری که تا همین اواخر منتقدان و مخالفان حزب مذکور با بدگمانی بدان نگریسته و آن را صرفا یک تغییر تاکتیکی می دانستند.غافل از اینکه سیاست خود محصول همین ستیزها و سازشهاست و قبل از اینکه انگیزه ها مهم باشد ، این انگیخته ها هستند که سمت و سوی حوادث و مالا معادلات سیاسی را تعیین می کنند.
درست است که الگوی هیچ کشوری را نمی توان دقیق در کشوری دیگر کپی برداری کرد.همانگونه که کمونیسم چینی به راه کمونیسم روسی نرفت وسکولاریسم فرانسوی از بنیاد با همتای امریکاییش متفاوت است و فرق سوسیال دمکراسی و دولت رفاه کشورهای اسکاندیناوی هم با سرمایه داری تاچری و ریگانی و بعدها قرائت های نومحافظه کارانه از آن بسان فاصله زمین و آسمان است.خاورمیانه اما جایی است که بیشتر از هرجغرافیایی دیگر در این کره خاکی به آزمایشگاه انواع ایدئولوژی ها و مدل های حکومتی تبدیل شده است. در سده گذشته میلادی که ازهمان اوایل آن نخستین برخوردها و یا به بیان دقیق تر تصادم و تصادف های این کهنه جهان تاریخی با جهان نو شده و مدرن غربی صورت گرفت، تا کنون خاورمیانه شاهد عروج و افول پادشاهان جبار ، حکومت های رانتیر، سیاهه ای بلند بالا از ایدئولوژی ها از ماورای راست گرفته تا چپ ، انواع بنیاد گرایی از اسلامی گرفته تا سکولار و تا همین گذشته نزدیک کمونیستی و صدالبته همه آنها با چاشنی اقتدارگرایی بوده است. و عجبا همه آنان در مدرن کردن جامعه و کشور که آرمان غایی تقریبا همه با درجاتی متفاوت بود ناکام ماندند.
می گوییم هدف همه آنان ، چون که حتی جریانات اسلامی هم خود آگاهی تاریخیشان خود نتیجه رسیدن امواج مدرنیته غربی به کشورهایشان چه در قالب استعمار و حکومت های سرسپرده و یا دستاوردهای فنی و تکنولوژیک آن و یا احیانا پیامدهای اجتماعی و فرهنگی مدرنیزم بوده است.و نیاز به گفتن ندارد که جملگی هم در این راه شکست خوردند و نه به توسعه اقتصادی رسیدند و نه به مدرنیته دمکراتیک که صورت غربی توسعه سیاسی است.
“وحدت ، سوسیالیزم ، آزادی ” شعار محوری ناسیونالیزم عربی که زمانی تقدم و تاخر دو واژه وحدت و سوسیالیزم آن عرصه مجادلات نظری فراوان میان دو نحله بعثی و ناصری این ناسیونالیزم بود ودر واقع ترجمانی ایدئولوژیک از مقولاتی چون دمکراسی و توسعه به شمار می رفت، در عرصه عمل ناکام ماند و بلکه پیامدهایی تراژیک هم یافت.چه اعراب امروزه از هر زمانی متفرق ترو عدالت و آزادی هم یا به مسلخ خون آشامانی چون صدام و اسد و قذافی رفته ویا در رویاهای نفتی حاکمان حاشیه خلیج فارس تعبیری مغشوش و کابوس آسا یافته اند.بهار عربی اما حجت خدا و تاریخ بر آنهاست تا خواه از آن پند گیرند و خواه ملال.
تقدیر تاریخ اما حکم کرده است که حزبی با تبار اسلامی در این هردو- توسعه سیاسی و اقتصادی گوی سبقت را از همسایگان عرب و عجمش برباید ، اعتماد به نفس سیاسی مرده را از مرده ریگ امپراطوری قدیم ققنوس اسا باز آفریند و عزت و احترام بین المللی را هم نصیب آنکارا نماید.حزبی که در گذشته ای نه چندان دور از طرف رقبای سکولار و جزم اندیش اقتدارگرایش نه حامل دمکراسی و توسعه اقتصادی بلکه حامی و ارتجاع و واپس گرایی نامیده می شد.
تجربه حزب عدالت و توسعه ترکیه اینک در ویترین سیاست خاور میانه چشمان حزب آزادی و توسعه مصر را خیره کرده است. آزمون کارگشای تلفیق نان ودین و آزادی و یا راه میانبر توسعه بومی.
راه تهران و ریاض هم البته گشوده است.درست است که ابتکار عمل به تنهایی در دستان اخوان المسلمین نیست.ارتش و دیوان سالاری قدیمی هم بازیگرانی عمده و قدرتمندند.اما این هم قابل انکار نیست که “ گذار دمکراتیک ” بدون اجماع ملی نخبگان طی نمی شود.
شور بختانه انتخابات اخیر، جامعه مصر را دوشقه و شکاف های بزرگی ایجاد نموده است .از حسن اتفاق اما شکاف های مزبور عمیق و متراکم نیستند.شکاف انقلاب و ضدانقلاب که به ویژه در انتخابات اخبر سرباز کرد، قبل از آنکه ژرفای فکری و سیاسی داشته باشد، محصول دلزدگی و پژمردگی منتج از طولانی شدن روند سیاسی و نبودن چشم انداز روشن در افق سیاست و بازی ماهرانه نخبگان نظامی در این عرصه است.شکاف مذهبی- سکولار اما ، گرچه فراخنای بزرگتر و ژرفای تاریخی تری دارد ، ولی روی شکاف اول متراکم نشد ، بلکه با قطع آن صحنه سیاسی مصر را چون صلیبی نمود که در چهارسوی آن نیروهای اجتماعی تقسیم شدند. من باب مثال انقلابی های سکولار که از ترمیدور زودرس و بازگشت نظام گذشته در هراس بودند ، پشت انقلابی های مسلمان را گرفتند.همانگونه که بخشی از لایه های سنتی و محافظه کار جامعه که دغدغه ثبات وامنیت ، اولویت درجه اولشان بود در کنار قبطی ها و اقشاری از طبقه متوسط که نگران از دست دادن آزادیهای شخصی و اجتماعی هستند ، قرار گرفتند.
در این زمینه حمایت چهره های برجسته لیبرال و سمبل های انقلاب چون وائل غنیم در صورت تعمیق و تداوم برای اخوان می تواند در زدودن نگرانیهای جامعه مدرن مصر و همراه کردن آنها با خود واجد اهمیتی فراوان باشد .همانگونه که انحصارطلبی و فرقه گرایی می تواند پادزهر موفقیت دولت مرسی و نتیجتا روند دمکراتیک شود.
شکی نیست که دولت مرسی از همان اوان کار با مشکلات و دردسرهای پیچیده ای دست به گریبان خواهد بود.اختیارات کم ، اقتصاد بیمار و وابستگی شدید به کمک های سالیانه ایالات متحده تنها بخشی از این مشکلات به شمار می روند.در این زمینه هم تجربه ترکیه می تواند به کار آید.ترکیه دهه نود هم دارای اقتصادی بیمار و ارتشی قدرتمند و مداخله جو در سیاست بود که خود را میراث دار سنت سکولار نیرومند این کشور می انگاشت. سنتی که از قضا به کار گذار دمکراتیک این کشور هم آمد.چه بخشی از دگردیسی های فکری و عملی حزب اردوغان بدلیل ناتوانی در نادیده گرفتن این میراث است.همانگونه که حکومت سکولار هم که سرتاسر قرن بیستم را صرف جهد بی توفیق برای ستردن میراث اسلامی نمود و سر آخر نتیجه آن شد که اکنون می بینیم. در مصر هم در کنارمیراث غنی و صدها ساله اسلامی، سنت سکولارنیرومندی دهه هاست به حیات و بالندگی خود ادامه می دهد. تجربه اسلام سکولار آناتولی می تواند به کار دلتای نیل هم آید.