دو روز پس از این که رهبر جمهوری اسلامی اعلام کرد نگران “مساله فرهنگ” است؛ رییس جمهوری اسلامی ایران بدون اشاره مستقیم به آیت‌الله خامنه‌ای، نگرانی ها را حاصل رو‌ش‌های غلط گذشته دانست که در ۳۵ سال گذشته نتوانسته نگرانی بزرگان درباره فرهنگ را برطرف کند. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هم با انتشار بیانیه‌ای، بر رفع دغدغه‌های آیت‌الله خامنه‌ای تاکید کرده است. سخنان روحانی در انتقاد از توقیف شتابزده مطبوعات هم، جدی‌ترین واکنش دولت نسبت به تیغ تیز توقیف قوه‌قضاییه است که رو به روزنامه‌های غیراصولگرا نشانه رفته است.
توقیف مطبوعات، قدم اول نباشد
حضور در اختتامیه بیستمین جشنواره مطبوعات و خبرگزاری‌ها، فرصتی بود تا حسن روحانی به موضوعات فرهنگی و به طور اخص، مطبوعات و آزادی بیان بپردازد. رییس‌جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی خود، از برخی مطبوعات که دارای “دژ پولادین” هستند انتقاد کرد و آنها را رسانه‌ای توصیف کرد که “هیچ کس جرات نمی کند به آنها نزدیک شود؛ نه قوه اجرایی و نه قوه قضاییه”.
او تاکید کرد که به همه مطبوعات، حتی این دسته که خود را قیم دولت، قیم احزاب و قیم مردم می‌دانند، نگاه یکسان دارد و رسانه‌ها دارای اختیارات و حقوق مساوی هستند.
حسن روحانی برای نخستین بار در دوران ریاست‌جمهوری‌اش زبان به انتقاد از توقیف مطبوعات گشود و به صراحت تاکید کرد که توقیف نباید اولین قدم در برخود با خطاهای مطبوعات باشد: “ممکن است مطبوعه یا جریده‌ای خطا کند یا مرتکب اشتباه بزرگ شود. اگر می‌خواهیم برخورد کنیم، نخستین قدم این است که با نویسنده و مدیرمسوول برخورد کنیم. چرا کل آن رسانه بسته شود و عده‌ای که در بخش‌های مختلف کار می کنند، به خاطر خطای یک نفر همه بیکار شوند؟”
روحانی همچنین خواستار نگاه یکسان به روزنامه‌های منتقد و مدافع دولت شد و گفت: “منتقدان و مخالفان این دولت آزادند و آزاد خواهند بود، اما بگذارید به همان اندازه همراهان دولت هم از آزادی و امنیت برخوردار باشند، نقد کنند، مخصوصا نقد سازنده. این افتخار برای دولت است. من در هیات وزیران و مسوولان گفته‌ام یا شکایتی از طرف دولت نسبت به روزنامه و رسانه نباید باشد یا این که باید به حداقل ضروری اکتفا شود.”
او تصریح کرد: “دولت و رییس جمهوری بر قولی که به اصحاب رسانه از روز اول داده، پایبند است که محیطی امن‌تر برای اصحاب رسانه به وجود آورد.”
ارج نهادن به “آزادی مسوولانه همه رسانه‌های گروهی” و درخواست از رسانه‌ها برای “ قرار گرفتن اذهان عمومی در مسیر منافع ملی و مصالح ملی” از دیگر سخنان روحانی بود.
سخنان حسن روحانی درحالی عنوان شده که در مدت کوتاه ریاست‌جمهوری او، دو روزنامه بهار و آسمان از سوی دستگاه قضایی توقیف شده و روزنامه‌های نشاط و هم‌میهن هم در آستانه انتشار، به محاق رفتند. وزیر ارشاد پس از توقیف روزنامه آسمان که خود را روزنامه‌ای مدافع دولت معرفی کرده بود، موضعی محتاطانه گرفت و اظهارنظر نکرد. اکنون اشارات صریح روحانی به تفاوت روزنامه‌های حامی و منتقد دولت می‌تواند واکنشی به توقیف روزنامه آسمان تعبیر شود.
پاسخ‌های دولت به نگرانی رهبر و خبرگان
روز پنج‌شنبه گذشته، رهبر جمهوری اسلامی در دیدار با نمایندگان مجلس خبرگان رهبری و در پاسخ به اظهار نگرانی آنان از وضعیت فرهنگی کشور، عنوان کرد: “من هم از مسائل فرهنگی نگرانم و در این نگرانی نمایندگان محترم خبرگان سهیم هستم.”
او از دولت خواست تا به این موضوع توجه کند و به مسوولان فرهنگی پیام داد که “توجه داشته باشند چه می کنند، زیرا در مسائل فرهنگی نمی‌توان بی ملاحظگی کرد.”
مجلس خبرگان رهبری در بیانیه پانزدهمین اجلاس خود که روز چهاردهم اسفند ماه صادر شد، آورده بود: “از تمام رسانه‌ها و دستگاههای فرهنگی؛ به ویژه وزارت ارشاد و رسانه ملی می‌خواهیم تا با هوشیاری و وفاداری نسبت به اصول انقلاب، با تهاجم فرهنگی دشمن مقابله کرده و با تکیه بر هنر فاخر اسلامی و ملی، فرهنگ غنی اسلام و تربیت دینی و تمدن اسلامی را تجلی بخشند.” همچنین نسبت به “تهاجم شدید فرهنگی و جنگ نرم علیه کشور” هشدار داده بودند.
پس از اعلام نگرانی آیت‌الله خامنه‌ای، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بلافاصله بیانیه‌ای صادر کرد که از سوی خبرگزاری فارس، “لبیک به بیانات رهبر انقلاب” تعبیر شد. علی جنتی، سخنان رهبری را “حکمت‌آمیز” و “روشنگر مسیر حرکت کشور به ویژه در حوزه فرهنگ” توصیف کرد و تاکید داشت که “دیدگاه حکیمانه، عالمانه و واقع بینانه معظم له، راهگشای مدیران فرهنگی کشور و همه اهل فرهنگ و هنر” است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وعده داده بود که این وزارتخانه با “تعمیق فرهنگ و هنر متعهد” در رویارویی با تهاجم فرهنگی، “مجاهدتی بی‌بدیل” کند.
حسن روحانی هم در سخنان روز یکشنبه خود از این پاسخ وزیر کابینه‌اش، ابراز خوشحالی کرد و آن را “کار بسیار درستی” دانست اما این سوال را هم طرح کرد که “چه مقدار از مسایل فرهنگی ما در اختیار آقای وزیر است؟ چه مقدار بودجه فرهنگی در اختیار بخش های فرهنگی دولتی است؟ چند برابر بودجه‌ای که دراختیار دولت به معنی قوه مجریه در زمینه فرهنگ است، دراختیار نهادهای دیگراست؟”
رییس جمهوری سپس با کنایه به نهادهایی که از بودجه عمومی بهره برداری و استفاده می‌کنند و نیازی به بردن نامشان هم نیست، گفت: “اگر با این حرف‌ها فرهنگ درست می‌شد، می‌بایست همه امروز اظهار رضایت می کردیم. امروز بودجه عظیم فرهنگی در اختیار نهادها و بخش هایی است که لااقل تحت نظارت قوه مجریه کشور به معنی خاص کلمه نیستند.”
حسن روحانی حتی اظهارات صریح‌تری هم داشت و طرح سوال کرد: “چرا ما نتوانستیم بعد از ۳۵ سال کاری کنیم که بزرگان ما از شرایط فرهنگی جامعه ما رضایت داشته باشند؟ اشکال از کجاست؟ اگر با فشارها و شیوه‌های پلیسی مساله فرهنگی حل شده بود که امروز نباید بعد از گذشت آن سال ها باز هم نگران فرهنگ جامعه باشیم.”
آیا تجربه دولت خاتمی تکرار می‌شود؟
نگرانی از وضعیت فرهنگی و آزادی رسانه‌ها، یادآور دغدغه‌های مشترک رهبری و اصولگرایان در ماه‌های نخست ریاست جمهوری سید محمد خاتمی است. دستگاه قضایی با وجود این تجربه است که اجازه نداده مطبوعات به درصدی از تکثر و آزادی بیان موجود در دو سال اول دولت خاتمی دست پیدا کنند. در آن هنگام، اصولگرایان و دستگاه قضایی تلاش بسیار کردند اما برگ برنده‌شان، ورود مستقیم آیت‌الله خامنه‌ای به موضوع، در اردیبهشت ۱۳۷۹ بود که با عتاب او، ده‌ها نشریه توقیف شد و چندین روزنامه‌نگار به زندان افتادند. آیت‌الله خامنه‌ای یک بار دیگر هم در جمع کابینه اصلاحات، مصطفی معین، وزیر علوم را که در این جلسه غایب بود، به شدت مورد انتقاد قرار داد و خواهان تغییر در سیاست‌های حاکم بر دانشگاه‌ها شد. پس از آن، فضای حاکم بر دانشگاه‌ها چه از نظر آزادی‌های سیاسی و چه اجتماعی، به شدت دستخوش تغییر شد.
این بار هم مشابه تجربه پیشین، اگرچه اصولگرایان و مخالفان دولت پرتلاش و دست به کار تحدید فضای فرهنگ و رسانه‌اند اما هنوز از رهبر جمهوری اسلامی، جز اظهار نگرانی صدای اعتراضی برنخواسته است. آیا تاریخ یک بار دیگر تکرار می‌شود و آیت‌الله خامنه‌ای بار دیگر اجازه قلع و قمع را صادر خواهد کرد؟ این سوالی است که پاسخش تنها با گذشت زمان آشکار خواهد شد.
