سید محمد مهدی شهیدی
موضوع گزارش حاضر، بررسی اقداماتی است که در ارتباط با بازی های کامپیوتری در ایران، توسط شورای عالی اطلاع رسانی - و طی دو سالی که از تغییر اساسنامه و تعیین وظایف آن توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی می گذرد - صورت گرفته شود.
آنچه براساس مشاهدات میدانی این گزارش قابل بررسی و نتیجه گیری است این واقعیت تلخ است که سی دی ”بازی”های مورد نظر توسط شرکت هایی خاص، به محض تولید در ایالات متحده آمریکا، در داخل کشور و با تیراژهای میلیونی تکثیر شده و در نظام توزیعی که اختلاف ِ زمانی عرضه اش در تهران و روستای طرز در 1275 کیلومتری تهران، ماکزیمم یک هفته است، به دست میلیون ها “بازیکن” می رسند. این در حالی است که به رغم انبوهی تقاضا برای بازی های کامپیوتری، فروشگاه های عرضه کننده این محصولات، اتحادیه یا صنف مشخصی ندارد و در هر منطقه و شهر به اجبار تحت یک واحد صنفی غالبا غیر مرتبط مثل نهادهای صنفی لوازم خانگی، ورزشی و…. فعالیت می کنند.
آنچه از این بررسی برمی آید، خنثی بودن ِ اقداماتی است که توسط شورای عالی اطلاع رسانی و به واسطه آن در 25 نهاد دولتی، حاکمیتی، انتظامی و امنیتی در گیر در مقوله “بازی” انجام شده است ( مستند رقم 25 نهاد درگیر در پدیده “بازی”، صورتجلسه اولین نشستی است که سال گذشته به دعوت شورای عالی اطلاع رسانی در محل این شورا برگذار شد).
نبود کپی رایت
به عقیده کارشناسان، نبود کپی رایت و عدم رعایت اخلاق حرفه ای در حوزه “بازی” سبب شده تا تولید داخلی شکل نگیرد، ودراین خلا، نظام ارزشگذاری و رتبه بندی بازی ها- که برای خانواده ها و فرزندان آنها بسیار تعیین کننده و با اهمیت است- ایجاد نشود، و آنچه نیز در کشورهای دیگر تدوین شده و حاوی حداقل هایی از نظر فرهنگی است، در ایران نقش کاربردی خود را از دست بدهد.
گیم نت ها نیز در حال و هوایی چنین و حتی بدتر فعالیت می کنند. آنها به رغم حضور بازیکن های زیادی که گاه صف می ایستند تا نوبتشان شود، در نبود قوانین و ضوابطی مشخص، وضعیت تعریف نشده ای دارند. این مراکز بیش از همه از سوی اداره اماکن نیروی انتظامی تحت بازرسی و نظارت گاه به گاه و موردی قرار دارند. هرچند این اعمال نظارت لااقل تا کنون بیش از آنکه سویه ای ایجابی داشته باشد با برخوردهای سلبی همراه بوده است، برای همین هیچ مدیر گیم نتی حاضر به گفت و گو با خبرنگاران نمی شود؛ چون “انعکاس مطلب می تواند اداره اماکن را به گیم نت بکشاند و چند روزی فعالیت های آنان را کند یا متوقف سازد”.
تولید کنندگان بازی های کامپیوتری ایران نیز با مشکلات عدیده ای مواجه اند. امکان بالای شکستن قفل یا تکثیر غیرمجاز CD، که بخشنامه اخیر نیروی انتظامی مبنی بر”جرم مشهود” بودن خرید، فروش و شکستن قفل سی دی نیز نتوانست در کاهش آن وایجاد امنیت برای تولید “بازی” موثر واقع شود، برنامه ریزی برای تولید و عرضه چنین محصولاتی را از سوی افراد و شرکت های ایرانی با تردید مواجه کرده است. البته، به جز مراکز قدرتمندی چون مجتمع فنی تهران یا کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که به جهت پشتوانه مالی خود امکان نقض کپی رایت را به جان می خرند تا برای کودک، نوجوانان و جوان ایرانی، بازی ای تولید کنند که علاوه بر جذابیت های بصری و سرگرم کننده گی، حاوی تاریخ، فرهنگ و تمدن ایرانی باشد، نه قهرمانانی با موهایی بلوند و چشمانی آبی.
یکی دیگر از چالش های صنعت و تجارت بازی های کامپیوتری در کشور نبود نهاد صنفی مرتبط با آن است. این البته درد مشترک تمام حوزه هایی است که به آی تی مربوط می شود هر چند با تاسیس سازمان صنفی رایانه ای کشور برخی حوزه ها در حال سامان یافتنند. اما در حوزه “بازی” نهاد صنفی مشخصی وجود ندارد. و عمده ترین دلیل آن نوین بودن این تکنولوژِی، وارداتی بودن آن و مقاومتی است که بدنه دیوانسالاری در برابر رشد، توسعه و تثبیت فرایندهای مبتنی بر آی تی نشان می دهد.
با این حال فعالان بخش خصوصی در نیمه دهه اخیر تلاش های جسته گریخته ای، که عمدتا مبتنی بر آزمون و خطا بوده است در جهت تولید بازی های کامپیوتری انجام داده اند. که برخی از آنها از کیفیت و استانداردهای بالایی برخوردارند. وجود بازار تقاضا برای بازی های کامپیوتری، مهم ترین اهرم برای به جریان انداختن چنین نهادی است تا در پرتو آن بتوان تقاضای معقول انبوه جوانان جامعه را به تمرین تصمیم گیری، انتخاب، مدیریت و اجرای تاکتیک و تعیین استراتژی در محیط مجازی پاسخ داد.
سیاست گذاری بازی های الکترونیکی
شهریور 1385: شورای عالی‌اطلاع‌رسانی، سیاستگذاری بازیهای الکترونیکی(Game) را بر عهده گرفت
این اولین خبری بود که “خبرگذاری جمهوری اسلامی ایران” (ایرنا) روز۱۶/۶/۱۳۸۵به نقل از معاون فنی شورای عالی اطلاع رسانی در رابطه با اولین سیاست گذاری رسمی در ایران در حوزه پدیده “بازی” منتشر کرد.
بهروز مینایی در این خبراعلام کرده بود که تا پایان همان سال ویا اوایل سال هشتاد و شش قرار است ”جشنواره‌ای در خصوص بازیهای الکترونیکی برای شناسایی پتانسیل موجود در کشور برگزار شود”.
جشنواره ای که در این ماه پایانی سال هشتاد و شش هنوز برگذار نشده است.
معاون فنی شورای عالی اطلاع رسانی کشور در آن روز از تشکیل کار گروهی در خصوص بازیهای الکترونیکی خبر داد و گفت “با صاحبنظران، متخصصان و کارشناسان ذیربط نیز در زمینه بازی مذاکراتی به عمل آمده است.” این کار گروه به مدیریت احسان حیدری از اولین کارگروه هایی بود که در دوره جدید شورای عالی اطلاع رسانی بلافاصله با جدیت تلاش برای تحقق اهداف تعریف شده را آغاز کرد.
دکتر مینایی، دانش آموخته ایالات متحده آمریکا، که در دوره متأخر ِ فعالیت ِ شورای عالی اطلاع رسانی جایگزین مهندس سلجوقی شده است اعلام کرد: “با تشکیل این گروه کاری، الگوی چگونگی استفاده صحیح و بهینه از بازی در کشور و همچنین قوانین و استانداردهای مربوط به ورود بازیهای خارجی نیز تهیه می شود”.
مینایی، تولید بازیهای رایانه‌ای، ایجاد صنعت این بازی‌ها و همچنین چگونگی طرح‌های حمایتی در کشور را محور دوم فعالیت‌های شورای عالی اطلاع رسانی ذکر کرد.
این مقام مسوول مذاکره با اساتید دانشگاه‌ها پیرامون طرح‌های پژوهشی مرتبط با بازیهای الکترونیکی را محور سوم فعالیت‌های شورا بیان کرد که به گفته او قرار بود در این زمینه مذاکراتی با صاحبنظران ذیربط صورت گیرد.
معاون فنی شورای عالی اطلاع رسانی وعده داد: “ تا پایان امسال( 1385) یا اوایل سال (1386) آینده قرار است جشنواره‌ای در خصوص بازیهای الکترونیکی برای شناسایی پتانسیل موجود در کشور برگزار شود.”
وی در مورد برگزار شدن مسابقات WCJ که سومین دوره آن در سال 1385توسط شرکت کره‌ای LG صورت گرفت، با تاکید براین که “مسابقات کاملا خصوصی بوده و دارای جایگاه دولتی نمی‌باشد و جوانان پس از برگزاری مسابقات نهایی توسط شرکت LG به خارج از کشور اعزام می شوند”، گفته بود: “شورا در نظر دارد تا مسابقاتی نظیر بازهای رایانه‌ای WCJ را تحت پوشش قرار دهد و هدف نیز این است که صنعت بازیهای الکترونیکی در کشور به سمت صحیحی سوق یابد.
این مقام مسوول خبر داده بود: “اکنون بازیهای الکترونیکی حامیان بسیاری دارد که مرکز صنایع نوین و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از آن جمله‌اند. به گفته وی، ” در حال حاضر برگزاری بازیهای رایانه‌ای نظیر ، WCJتوسط شرکت‌های خارجی دیگر نیز در حال برگزاری است که باید بر آن نظارت شود”.
مینایی گفت: “در خصوص نظارت و حمایت بر بازیهای الکترونیکی، اقدامات و برنامه‌هایی در شورا برای سال آینده ( یعنی امسال ) در حال انجام است و باید در این مورد جهت دهی‌های لازم صورت گیرد تا بتوان اهداف و ارزش‌های اجتماعی کشور حفظ شوند”.
وی خاطرنشان کرد یکی از اهداف شورا این است که بخش خصوصی در تولید بازیهای الکترونیکی فعال شود.
معاون فنی شورای عالی اطلاع رسانی “بازیهای الکترونیکی” را شامل تمامی موارد از جمله “بازیهای رایانه‌ای”، “گیم نت”، “پلی استیشن” و بسیاری موارد دیگر دانست.
دستور کاری که دوازده ماه پیش برای سال 1386 این نهاد بالا دستی توسط مقام دوم شورای عالی اطلاع رسانی کشور اعلام شد مبنای اصلی برای ارزیابی عملکرد شورای عالی اطلاع رسانی در این گزارش است.
در ادامه تلاش شده پس از مرور عملکرد شورا در حوزه بازی براساس اخبار منتشره روی سایت رسمی شورا، از منظری آسیب شناسانه، بر عوامل بیرونی و درونی که موجب پیش نرفتن و محقق نشدن دستور کار شورا در سال 86 گردیده انگشت گزارده و آن را مطرح بیان کند.
مرور اخبار رسمی شورا
تجاری سازی تولید بازیهای رایانه‌ای
1386/2/29 - دکتر مینایی: “به زودی امتیازاتی برای تجاری سازی تولید بازیهای رایانه‌ای ارائه خواهد شد”.
بر اساس این اظهارات رسمی، شورا طرحی را در قالب یک “بسته امتیازات” برای تسهیل امر تجاری سازی بازیهای رایانه‌ای و الکترونیکی تولید شده در کشور تهیه دیده بود که قرار شد جزئیات آن بزودی اعلام شود.
قراری که به رغم گذشت نُه ماه دیگر از آن اطلاع رسانی نشده است.
به گزارش واحد ارتباطات دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی، “طرح یاد شده با همکاری سازمان‌ها و دستگاه‌های مرتبط از جمله بنیاد ملی بازیهای رایانه‌ای، مرکز صنایع نوین، مؤسسه توسعه تجارت ایران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سازمان صدا و سیما در حال تهیه است”.
مینایی تعداد شرکت و مجموعه های خصوصی که در زمینه تولید بازی و سرگرمی‌های الکترونیکی مشغول فعالیت هستند، را 30 شرکت اعلام و تأکید کرد: قطعاً با همفکری و همکاری فعالان این حوزه، مسیر تقویت و توسعه صنعت بازیهای رایانه‌ای و الکترونیکی در ایران کوتاه‌تر و سریعتر خواهد شد و کارگروه تشکیل شده در دبیرخانه این شورا بستری جهت تقویت همفکری ها و همکاری‌ها در این زمینه خواهد بود”.
این مقام رسمی نهاد حاکمیتی شورا، عمده‌ترین چالش در مسیر توسعه صنعت بازی‌سازی را در ایران، آشفتگی بازار تقاضاارزیابی کرد که عمدتا بدلیل عدم رعایت حقوق‌مالکیت معنوی و ناسالم بودن بازار این حوزه است.
ساماندهی گیم نت ها
1386/3/11 - احسان حیدری: “ساماندهی گیم نت ها و تدوین ویژگی های یک بازی سرای مطلوب نیازمند همکاری سازمان های مرتبط و پشتوانه قانونی و تحقیقاتی است”.
احسان حیدری مسوول کارگروه بازی و سرگرمی های الکترونیکی شورای عالی اطلاع رسانی دراولین گفت و گوی خود با رسانه ها، به خبرنگار سیتنا در خصوص ساماندهی گیم نت هاگفت: “باتوجه به فعالیت چندین ساله گیم نت ها درکشور و استقبال نوجوانان از آنها، حرکت نخبگان جامعه و دولت در حوزه ساماندهی گیم نت ها خیلی دیر شروع شده است”.
البته طی سال های گذشته اقدامات پراکنده ای در این زمینه انجام شده بود. به عنوان مثال اداره کل همکاری های سمعی وبصری وزارت ارشاد، وزارت بازرگانی و اداره کل نظارت بر اماکن عمومی اقداماتی را در این زمینه انجام داده اند و همچنان با نوسان هایی که بیشتر در حاشیه “امر سیاسی” رخ می دهند، به اقدامات عمدتا سلبی خود با گیم نت ها تا امروز ادامه داده اند.
بدین ترتیب شورای عالی اطلاع رسانی نیز در اردیبهشت 86 اعلام کرد که “بنا دارد تا با همکاری با سایر سازمان ها وضعیت موجود بازی سراها را به تدریج ساماندهی کند.”
حیدری با بیان اینکه در این مرحله ساماندهی گیم نت ها بیش از هرچیز مستلزم هماهنگی چند سازمان با یکدیگر است و ناظر الگوی اداره گیم نت ها باید به صورت واضح مشخص شود تاکید کرد: “به دلیل گذراندن بخشی از اوقات نوجوان در بازی سراها که بعضا هنجارهای نامناسب بر فضای آنها حاکم است باید نهاد یا بخشی روی الگوی اداره گیم نت ها نظارت و نهادی از الگوی صحیح اداره گیم نت ها حمایت کند.”
تقسیم کار مورد نظر احسان حیدری به رغم نشست های مشترکی که به همت شورا برگزار شد، عملا راه به جایی نبرده است و وضعیت گیم نت ها همچنان بر همان پاشنه می چرخد.
مسوول کارگروه بازی و سرگرمی های الکترونیکی خاطر نشان کرد: “در این راستا با وزارت ارشاد از چندین ماه پیش رایزنی های آغاز شده و این نهاد به طور منطقی به دلیل تلقی شدن گیم نت ها به عنوان یک محیط فرهنگی باید نسبت به آنها تحلیل، نظارت وهدایت داشته باشد.”
حیدری درخصوص زمان ساماندهی قطعی گیم نت ها خاطرنشان کرد: “با توجه به زمینه سازی و بررسی های انجام شده در سال 85 برآورد شده است تا در سال 86 با پشتوانه های تحقیقاتی و قانونی و توافقات عملی در رابطه با تعیین نقش هرسازمان در این زمینه این ساماندهی انجام شود و در حال حاضر و با گذشت دو سه ماه از سال اقدامات در حال پیشرفت است”.
یک دست و دو هندوانه
1386/3/25: به همت شورای عالی اطلاع رسانی بستر سازی برای انتقال مفاهیم به وسیله بازیهای رایانه‌ای در حال انجام است.
دکتر بهروز مینایی، معاون فنی دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی گفت: کارگروه بازی و سرگرمی‌های الکترونیکی در حال بسترسازی جهت انتقال مفاهیم سازنده بوسیله بازیهای رایانه‌ای ایرانی است.
به گزارش واحد ارتباطات دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی، دکتر مینایی تأکید کرد: “در کارگروه بازی و سرگرمی‌های الکترونیکی شورای عالی اطلاع رسانی، تلاش‌های زیادی انجام شده تا مفاهیم سازنده و سرمایه‌های فرهنگی و ادبی کشور در محتوای بازیهای رایانه‌ای تولیدی در داخل کشور ظهور و بروز پیدا کند”.
این مقام مسوول همچنین وعده کرد که تا پایان سال86( یعنی یک ماه دیگر) چندین بازی قابل قبول ایرانی توسط شرکت‌های خصوصی به بازار ارائه خواهد شد.
وی در پایان با بیانی آرمانی به جایگاه فرابخشی شورای عالی اطلاع رسانی اشاره‌کرد و افزود: “قطعاً تلاش شورا این است که نیازهای کشور در این حوزه با همکاری بخش‌های مختلف دولت و نیز با همکاری وسیع مردم و بخش غیر دولتی برآورده شود و در ادامه فعالیت‌ها، شورا سیاست همکاری حداکثری با بخش‌های مختلف را دنبال خواهد کرد”. آرمانی که چند ماه بعد، یک شبه و درست چند روز مانده به جشنواره “تسما” با اعلام مصوبات هیات دولت توسط “الهام ِ سخنگو”، مبنی بر ادغام و انحلال شورا ی عالی اطلاع رسانی، منتفی شد.
وحدت نظر بر سر ِ چه؟
1386/6/5 - بهروز مینایی: نمایندگان دستگاه های مختلف در موردنظام ملی همکاری در حوزه بازی های الکترونیکی به اجماع رسیدند.
به گزارش واحد ارتباطات شورای عالی اطلاع رسانی در سومین جلسه شورای راهبری کارگروه بازی و سرگرمی های الکترونیکی، نمایندگان دستگاه های مختلف در موردنظام ملی همکاری در حوزه بازی های الکترونیکی به وحدت نظر و اجماع رسیدند.
در این جلسه، دکتر شفازند به نمایندگی از وزارت علوم تحقیقات و فناوری، پویا از گروه مشاوران هنری رئیس جمهور، بی طرف و شجاعی طباطبایی از بنیاد‌ملی بازیهای رایانه‌ای، صرامی از مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال وزارت ارشاد، عرب اسدی از معاونت برنامه ریزی وزارت ارشاد، وحدانی‌پرست از انجمن اولیاء و مربیان وزارت آموزش و پرورش، بشارتی از صدا و سیما، ربانی منش از موسسه تبیان سازمان تبلیغات اسلامی، شمشیری از پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، شاورانی از انجمن بازیهای رایانه‌ای سازمان‌تربیت بدنی، سالم از سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، نظری از وزارت بازرگانی و محمد مهدی کارگر از نیروی انتظامی حضور داشتند و به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند.
نکته قابل توجه در برگذاری این جلسات، فارغ از خروجی داشتن یا نداشتن آن، عدم حضور بخش خصوصی و صاحب نظران مستقل، خصوصا با این تاکید مینایی بر این مساله است “که اصل تولید بازی های رایانه ای توسط بخش خصوصی و عموم نیروهای متخصص مردمی صورت می گیرد”.
مروری بر نتایج دومین جلسه شورای راهبری نشان می دهد که “پس از برگزاری دومین جلسه، چارچوب نظام همکاری برای تمامی سازمان ها ارسال شد و در تعاملات دوجانبه نظرات دستگاه های مختلف گرفته شد و مسوولیت هر دستگاه در محورهای مختلف سیاستگذاری و راهبری، پژوهش، تربیت نیروی انسانی، ساماندهی تولید، ساماندهی بازار و ساماندهی استفاده مشخص شد ه بود”. در این زمینه نیز تا کنون گزارش مستندی از میزان عمل نهاد های مذکور به تقسیم کار متعهد شده منتشر نشده است.
توضیح پایانی
برای تهیه این گزارش تماس های متعددی با آقای شهریاری دبیر شورای عالی اطلاع رسانی و دکتر مینائی معاون فنی ایشان برقرار شد ولی متأسفانه در نهایت این شورا از هرگونه همکاری دریغ کرد.