دیدار سه روزه پراناب موکراجی وزیر خارجه هند از ایران اگرچه بمناسبت شرکت در پانزدهمین اجلاس وزرای خارجه کشور های غیر متعهد در تهران صورت میگیرد و لی بدلیل حساسیت شرایط روز منطقه ای و همچنین اهمیت مسایل دوجانبه با ایران از اهمیتی بمراتب بیش از حضور متعارفی سایر وزرای خارجه دعوت شده به تهران بر خوردار است. پبش بینی انجام مذاکرات رسمی و مستقیم دیپلمات ارشد هند با مقامات ایرانی، منجمله رییس جمهور احمدی نژاد، متکی وزری خارجه، نوذری وزیر نفت و جلیلی دبیر شورای امنیت ملی حاکی از اهمیت این گفتگوها برای دوطرف و همچنین شناخت سرفصل مسایلی است که مورد گفتگوی طرفین قرار خواهد گرفت.
از نظر هند ضمانت امنیت منطقه و تلاش برای پرهیز از بروز جنگ تازه ای در خاورمیانه بخصوص در شرایطی که بازارهای جهانی نفت نامتعادل و اقتصاد جهانی با رکود نسبی روبرو است از اهمیت خاص بر خوردار است. رهبران هند توجه دارند که کند شدن رشد اقتصادی آن کشور بدلیل افزایش بیشتر قیمتهای نفت از یک سو و از سوی دیگر محدود شدن بازارهای صادراتی آن کشور در منطقه که نتیجه اجتناب ناپذیر جنگ خواهد بود میتواند به کند شدن روند رشد اقتصادی هند بیانجامد. کاهش رشد اقتصادی، افزایش هزینه های تولید و کاهش صادرات طبیعتنا به افزایش میزان بیکاری خواهد انجامید و بحرانی تر شده شرایط اشتغال بنوبه خود میتواند دولت ائتلافی دهلی نورا که متکی بر یک ائتلاف شکننده حزبی است مجددا با خطرسقوط روبرو سازد.
در کنار عوامل اقتصادی و تجاری برشمرده، نگرانی های ناشی از اشتغال و حضور بالغ بر 4.5 میلیون نفر از اتباع هند در کشورهای حاشیه خلیج فارس میتواند دامنه دشورای های کنونی را وسعت داده و بر آنها ملاحظات امنیتی را نیز بر بیافزاید. بروز هردرگیری نظامی در منطقه، مستقیما امنیت این گروه را مورد تهدید قرار خواهد داد و برنامه خروج اضطراری آنها از منطقه و انتقال آنها به سرزمین اصلی بار فوق العاده ای را بر عهده دولت هند هموار خواهد کرد.
هند اگرچه یک قدرت جوان اتمی است و تاکنون از پیوستن به معاهده منع گسترش سلاحهای هسته ای نیز خودداری ورزیده، ولی در مقابل ایران و برنامه های توسعه اتمی آن کشوراز سیاستهایی مشابه روسیه و چین پیروی میکند و در نتیجه مخالف ادامه غنی سازی اورانیوم در ایران است. همین اشتراک سیاسی با اعضای دایم شورای امنیت در قبال ایران موجب شده که جلب رضایت هند و تامین حمایت سیاسی آن کشور، نزد مقامات ایران از اهمیت خاص بر خوردار شود.
فارغ از این واقعیت که هند یک طرف تجاری عمده و خریدار بزرگ نفت ایران و در عین حال صادر کننده فراورده های نفتی بخصوص بنزین به ایران است، جایگاه آن کشور بعنوان یک قدرت درجه یک منطقه ای و نقش رهبری آن کشور مابین جامعه غیر متعهد ها نمیتواند از نظر ایران پوشیده بماند. آنهم در شرایطی که فشار جامعه جهانی علیه تهران افزایش یافته و خطر جنک به بهانه ادامه برنامه های اتمی آن نیز کاملا جدی بنظر میرسد.
موضوع اخیر – بر نامه های اتمی ایران- یکی از دو سرفصل مهم گفتگوهای موکراجی با مسئولان جمهوری اسلامی، طی دیدار سه روزه او از تهران خواهد بود. وزیر خارجه هند طی دیداربا مقامات دولت ایران، بخصوص شخص رییس جمهور احمدی نژاد، از آنها خواهد خواست که دربه نتیجه رسیدن تلاشهای جاری برای دست یافتن به نوعی توافق با گروه موسوم به 1+5 انعطاف بیشتری بخرج داده و از شکست این تلاشهای پیشگیری بعمل آورند.
متقابلا ودر صورت طرح در خواستهائی از این دست، ایران نیز متقابلا خواستار حمایت سیاسی بیشتر دهلی نو از مواضع خود خواهد شد. منجمله ایران توجه دارد که نامزدی آن کشور برای عضویت در شورای امنیت سازمان ملل متحد، بخصوص با توجه به تصویب سه قطعنامه تنبیهی و اجرا نشده علیه آن، بدون حمایت کشورهای غیر متعهد محکوم به شکست قطعی است. تنها حمایت هند از نامزدی ایران میتواند شانسهای جمهوری اسلامی را مابین کشورهای غیر متعهد افزایش دهد.
دومین موضوع با اهمیت در گفتگوهای وزیر خارجه هند با مقامات ایرانی سرنوشت خط لوله گاز موسوم به “ خط لوله صلح” است که مذاکرات مربوط به آن به سال 1995 بر میگرد- تصادفا زمانی که پراناب موکرجی وزیر خارجه کنونی هند برای اولین بار به این مقام منصوب شد. د ر آن زمان و هنگام آغاز گفتگوها قرار بود ایران با توسعه فازهای مختلف پارس جنوبی قادر به تامین میزان کافی گاز برای صادرات گردیده و علاوه بر تخصیص گاز برای صادرات به بازارهای اروپای غربی، روزانه 150 میلیون متر مکعب گاز نیز به هند و پاکستان صادر نماید.
اینک با به توقف نسبی رسیدن طرحهای توسعه میادین گازی در ایران وکاهش چشم گیر عملیات اجرائی مربوط به توسعه فازهای 6 به بعد گاز پارس جنوبی حتی تامین نیازهای مصرف داخلی منجمله: رساندن سوخت به خانه ها در شهر و روستا، تغذیه صنایع پتروشیمی- که هم اکنون از سهمیه آنها کاسته شده، و تزریق کافی گازبه چاههای سالمند نفت که با افت فشارروبروهستند، نیز طی سه سال آینده با دشواری های جدی روبروخواهد بود.
ظرفیت کنونی تولید گاز ایران در حدود روزانه 450 میلیون متر مکعب است. تنها چاههای قدیمی نفت ایران برای پیش گیری از ضایعات بسیار زیانبار و توقف تولیدآنها نیازمند تزریق روزانه 110 تا 130 میلیون متر مکعب گاز اندT حال آنکه میزان کنونی تزریق گاز ترش بانها محدود به 60 میلیون تا 90 میلیون متر مکعب شده است. این میزان طی 3 سال آینده 30 در صد افزایش خواهد یافت. میزان مصرف گاز خانگی نیز طی 3 سال آینده 30 در صد بیشتر ازامروز خواهد بود. در این صورت طی سه سال آینده میزان تولید گاز برای تامین مصارف داخلی - حتی در صورت کاهش دادن میزان تزریق به چاههی نفت و صرف نظر از اجرای طرحهای توسعه صنایع پتروشیمی – باز هم جوابگوی نیازها نخواهد بود.
به این ترتیب عملا امکان صدور گاز به هند و پاکستان بدلیل عدم کفایت گاز تولیدی امکان پذیر بنظر نمیرسد. در صورت کاهش میزان در نظر گرفته شده برای صادرات به پاکستان و هند نیز، صرفه اقتصادی اجرای طرح کشیدن خط لوله با هزینه 8 میلیارد دلار و یا در شرایط کنونی حتی بیشتر از این رقم، برای هند فاقد توجیه اقتصادی است. این در صورتی است که سایر عوامل باز دارنده در راه نهایی شدن طرح صدور گاز به هند ندیده گرفت شوند منجمله: تهدید های تروریستی در منطقه و داخل خاک پاکستان، توافق بر سرفرمول نهایی تعیین قیمت گاز صادراتی و همچنین مسئله تامین هزینه کشیدن خط لوله. در بخش ایرانی ماجرا با برکنار کردن سرپرست ایرانی مذاکرات خط لوله در سه هفته گذشته و گماردن حجت الله غنیمی فرد به شغلی غیر اجرائی، حتی تکلیف مسئول مذاکرات نیز در این شرایط روشن هنوز نیست، مگر آنکه وزیر نفت ایران پیش یا پس از دیدار با آقای موکرجی کسی را با عجله به این سمت بگمارد.
با این ملاحظات بنظر میرسد که طرح صدور گاز به هند، علی رغم دیداری که به این منظور مابین وزیر خارجه هند و وزیرنفت ایران صورت خواهد گرفت عملا مرده باشد هرچند که برگزاری مراسم بخاک سپاری طرح برای پرهیز از شرمندگی سیاسی تا مدتها بعهده تعویق افتد. البته در مورد طرحهای کم اهمیت تر که اجرای آنها نیز در شرایط سیاسی کنونی با تردیدهای جدی روبرو است، منجمله مشارکت هند در توسعه میدان نفتی آزادگان در کنار چین و پرکردن بخشی از جای خالی ژاپن در این طرح و یک طرح کوچکتر، هنوز شانسهائی برای انجام گفتکوهای دوطرف باقی خواهد ماندT ا لبته با قید فراتر نرفتن از حد انجام گفتگو.