جستاری در زبان نشانه‌ها
صفحه‌ی بیستم از کتاب «نشانه‌شناسی کاربردی» نوشته‌ی «فرزان سجودی»:
«… در زبان، مانند هر نظام نشانه‌ای دیگر، آن چه یک نشانه را متمایز می‌کند، همان چیزی است که آن را می‌سازد. پس «دال و مدلول (که عناصر سازنده‌ی نشانه هستند) هر دو وقتی مجزا در نظر گرفته شوند، کاملا تمایزی و سلبی‌اند و نشانه که حاصل ترکیب این دو عنصر است، عنصری ایجابی است»؛ زیرا در غیر این صورت ماهیت نظام مورد تردید قرار می‌گیرد.
فهم متقابل، ارتباط زبانی از دل این کارکرد دیالکتیکی نشانه ممکن می‌شود. در غلتیدن به سمت ایجاب، ما را به سوی نوعی دیدگاه «نامگذاری» پیش می‌برد که مشکلات نظری آن به تفصیل در کتاب‌های معنی‌شناسی نقد دشه است. هرچند در مورد سوسور در صورت پذیرش چنین فرضی با نامگذاری مفاهیم ذهنی رو به رو هستیم تا با نامگذاری چیزهای مادی جهان خارج؛ ولی به هر رو با نوعی رابطه‌ی یک به یک بین نشانه و مرجع آن رو به رو خواهیم شد و حاصل کار نادیده‌گرفتن روابط نظام‌مند نشانه‌ها و نادیده‌گرفتن مفهوم نظام (زبان) خواهد بود. از سوی دیگر درغلتیدن به سمت سلب، مفهوم دلالت، چگونگی نشانه‌شدن نشانه، و متمایزشدن از نانشانه (اصوات غیر زبانی غیر دلالت‌گر) را از حوزه‌ی کارکرد تبیینی نظریه خارج می‌کند و معضل نظری به وجود می‌آورد.
تقریبا در همان دورانی که سوسور الگوی خود از نشانه، نشانه‌شناسی و روش‌شناسی ساختارگرا را تدوین می‌کرد، در آن سوی اقیانوس اطلس چارلز ساندرز پیرس، فیلسوف پراگماتیست و منطق‌دان مستقل از سوسور مشغول تدوین الگوی خود از نشانه، «نشانه‌شناسی» و طبقه‌بندی انواع نشانه بود. بر خلاف الگوی سوسوری نشانه که قالب دوگانه‌ی خودبسنده را داراست، پیرس الگویی سه وجهی را معرفی کرد:
بازنمون: صورتی که نشانه به خود می‌گیرد و الزاما مادی نیست.
تفسیر: نه تفسیرگر، بلکه معنایی که از نشانه حاصل می‌شود.
موضوع: که نشانه به آن ارجاع می‌‌دهد…»
نشانه‌شناسی کاربردی
فردینان سوسور در دوره‌ی زبانشناسی عمومی در سال 1983 شکل‌گیری علمی را پیش‌بینی می‌کند که او semi logy یا نشانه‌شناسی می‌نامد. بی‌تردید می‌توان گفت از همان زمان انتشار کتاب «دوره‌ی زبانشناسی عمومی» و با بحث‌هایی که سوسور در مورد دلالت، دال، مدلول، نشانه، نظام زبان، قراردادی بودن نشانه‌های زبانی، تمایزی بودن معنی در نظام زبان، هم‌زمان بودن نظام زبان و غیره پیش می‌کشد، بنیادهای اولیه‌ی علم نشانه‌شناسی گذاشته شده است، هرچند سوسور احتمال شکل‌گیری آن را در آینده مطرح می‌کند. تقریبا هم‌زمان با سوسور در آن سوی اقیانوس اطلس، در امریکا، منطق‌دانی به نام چارلز ساندرز پیرس نیز روی طرح نشانه‌شناسی یا آن‌طور که او می‌نامد، semiotics کار می‌کرد. پیرس نیز در مطالعه‌ی عوامل دخیل در دلالت، یعنی بازنمون، تفسیر و موضوع و همچنین طبقه‌بندی نشانه‌ها به نشانه‌های شمایلی، نمایه‌ای و نمادین مطالب بسیار ارزشمندی نوشت که آن‌ها نیز از متون بنیادی نشانه‌شناسی تلقی می‌شوند. راه این بنیان‌گذار را دیگرانی در طول قرن بیستم ادامه دادند.سنت نشانه‌شناسی سوسوری توسط اندیشمندانی چون یلمزلف، یاکوبسن، بارت، کریستوا و بودریار ادامه پیدا کرد و راه نشانه‌شناسی پیرسی را نیز متفکرانی چون موریس، ریچاردز، آگدن ، سبئوک و دیگران ادامه دادند و نشانه‌شناسانی چون اکو نیز از دستاوردهای هر دو شاخه‌ی عمده‌ی نشانه‌شناسی در تحلیل‌های خود بهره گرفتند و سرانجام همان‌طور که پیش‌بینی شده بود امروز دیگر حوزه‌ای مطالعاتی به نام «نشانه‌شناسی» تثبیت شده است و حجم قابل توجهی از کتاب‌های پژوهشی و مقالات تحلیلی در این حوزه نوشته شده است.
کتاب فرزان سجودی نیز کوششی است در جهت معرفی دیدگاه‌های نشانه‌شناسان از سوسور و پیرس گرفته تا نشانه‌شناسان متاخر و همچنین ارائه‌ی دیدگاه‌های نگارنده در این زمینه. کتاب در دو بخش و هفت فصل تدوین شده است. بخش نخست تحت عنوان ملاحظات نظری: نشانه، متن، رمزگان و گفتمان، در برگیرنده‌ی پنج فصل است.
در فصل نخست به تفصیل به بررسی مفهوم نشانه پرداخته شده است و دیدگاه‌های سوسور، پیرس، اکو، و پساساختگرایان در این زمینه شرح داده شده و در پایان فصل به بحث در مورد نشانه‌شناسی و جایگاه آن در میان علوم پرداخته شده است.
فصل دوم تحت عنوان گذر از نشانه به متن به بررسی مفاهیمی اختصاص دارد که به لحاظ نظری در حد فاصل گذر از مفهوم نشانه به قلمرو ترکیب‌پذیری نشانه‌ها و شکل‌گیری متن مربوط می‌شود. در این فصل به شرح مطالبی چون معنای «صریح»، معنای ضمنی و اسطوره، اقتصاد سیاسی نشانه و ارزش نشانه‌ای در تولید منزلت اجتماعی، استعاره، مجاز و سرانجام مفهوم نشان‌داری پرداخته شده است.
فصل سوم از این بخش به بررسی مفهوم متن در نشانه‌شناسی می‌پردازد و متن را از دیدگاه‌های متفاوت از جمله از منظر نشانه‌شناسی متن (دیدگاه‌های هلیدی و حسن)، ساختگرایان و پسا ساختگرایان بررسی کرده و به شرح و نقد دیدگاه‌های مذکور پرداخته شده است.
در فصل چهارم، رمزگان موضوع مورد بررسی است. مفاهیم رمزگان، رمزگان‌های خاص، بیش‌رمز‌گذاری شرح داده شده است و آن‌گاه طبقه‌بندی رمزگان‌های پنج‌گانه‌ای که بارت در «اس/زد» شرح داده است و آن‌گاه طبقه‌بندی رمزگان‌ها از دید گیرو و دیگران و سرانجام نشریه‌ی رمزگان اکو بررسی شده است.
فصل پنجم که آخرین فصل از بخش اول این کتاب است به شرح و نقد مفهوم گفتمان و برداشت‌های متفاوت از آن اختصاص داده شده است. از جمله مباحث مربوط به تحلیل انتقادی گفتمان و نشانه‌شناسی گفتمان در این فصل ارائه شده است. بخش دوم کتاب، در دو فصل به بررسی نشانه‌شناسی لایه‌ای اختصاص دارد و این دو فصل نسبت به ویرایش اول کتاب کم‌ترین تغییر را داشته‌اند.
در فصل ششم که نخستین فصل بخش دوم کتاب است مبانی نظری نشانه‌شناسی لایه‌ای مطرح شده است، در برخی مفاهیم تجدید نظر شده است و تعاریفی متفاوت از آن‌ها عنوان شده است و سرانجام در فصل پایانی یعنی فصل هفتم با بررسی نمونه‌هایی از ادبیات، آگهی‌های تبلیغاتی و غیره در عمل نشانه‌شناسی لایه‌ای را به کار گرفته و سرانجام به جمع‌بندی کتاب و دستاوردهای آن پرداخته شده است.
سوسور
فردینان دو سوسور زاده‌ی ۲۶ نوامبر ۱۸۵۷ و درگذشته‌ی ۲۲ فوریه ۱۹۱۳ زبان‌شناس سوئیسی، در شهر ژنو زاده شد. او پژوهش‌های خود را به دو زبان فرانسه و آلمانی انجام می‌داد. او با نگرش به ساختار زبان به عنوان اصل بنیادین در زبانشناسی، آن را شاخه‌ای از دانش عمومی نشانه‌شناسی دانست. عموما سوسور را پدر زبانشناسی نوین می‌دانند. اثر اصلی او به نام درس‌هایی در زبانشناسی عمومی در سال 1916و پس از مرگ به‌وسیله‌ی شارل بالی و آلبرت سشهای بر پایه‌ی یادداشت‌های سر کلاس درس به چاپ رسید. این کتاب خیلی زود به منبع مهمی برای زبانشناسان ساختارگرا سده‌ی بیستم تبدیل شد. سوسور بر خلاف زبانشناسان پیش از خود که بیشتر از دید تاریخی یا به عبارتی درزمانی به بررسیزبان‌شناسی می‌پرداختند تمرکز خود را بر جنبه‌ی هم‌زمانی آن می‌گذاشت، به بیان دیگر ساختار زبان را در بازه‌ای از زمان می‌سنجید.
پیرس
چارلز آندرس پیرس زاده‌ی ۱۰ سپتامبر ۱۸۳۹ و درگذشته‌ی ۱۹ آوریل ۱۹۱۴ فیلسوف، منطق‌دان، ریاضی‌دان و دانشمند آمریکایی بود. برخی او را پدر پراگماتیسم می‌دانند او همچنین از بنیان‌گذاراننشانه‌شناسی است.
فرزان سجودی
سجودی متولد ۱۳۴۰، در گلپایگان زبان‌شناس و نشانه‌شناس ایرانی، دانشیار گروه نمایشدانشکده‌ی سینما و تئاتردانشگاه هنر تهران، رئیس گروه نشانه‌شناسی هنردر فرهنگستان هنر و عضو حلقه‌ی نشانه‌شناسی تهران است. او کارشناس زبان و ادبیات انگلیسی، کارشناس ارشد زبانشناسی و دکترای زبانشناسی خود را از دانشگاه علامه طباطبایی دریافت کرده است.
