روزه‌داری با نوشیدن آب در هنگام تشنگی، “فتوا”یی است که از سوی آیت‌الله بیات زنجانی صادر و در چند روز گذشته خبرساز شده است. وبسایت رسمی بیات زنجانی هم خبر داده که پس از انتشار چنین مجوزی، “تعدادی از علما و روحانیون” به دفتر او آمده و “ شبهات و نظراتی” مطرح کرده اند. این موضوع در فضای مجازی هم واکنش‌های بسیاری به دنبال داشته است، به ویژه آنکه این حکم هرچند سیاسی نیست اما با نظرات آیت‌الله خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای مغایرت دارد.
“نگاهی نو و به روز شده به دین”
بیست و یکم تیر ماه، وبسایت آیت‌الله بیات زنجانی مطلبی منتشر کرد که به سرعت در فضای مجازی منتشر شد. در این مطلب آمده بود: “با استناد به موثقه عمار و روایت مفضل ابن عمر از امام صادق(ع) که در باب ۱۶ وسائل الشیعه از ابواب «من یصح منه الصوم» آمده است، کسانی که روزه می گیرند ولی تاب و تحمل تشنگی را ندارند، فقط به اندازه ای که جلوی تشنگی شان را بگیرد می توانند آب بنوشند و در این حالت روزه شان باطل نبوده و قضا هم ندارد.”
و بعد یادآوری شده بود که “نظر فقهی معظم له در رسالۀ عملیه به این شکل نبوده و این نظر فقهی جدید ایشان است.”
در نخستین واکنش‌ها، روزنامه اعتماد به سراغ آیت‌الله سید رضا برقعی مدرس که او را “استاد سطوح عالی حوزه علمیه و نماینده سابق حضرت امام در کشورهای خلیج فارس” معرفی کرده رفت و از زبان او نوشت: “مشابه چنین نظراتی در فقه ما بسیار است… به نظرم چنین فتوایی در فقه شیعه بسیار داشته‌ایم. ما نمی‌توانیم سختگیرانه به احکام شیعی نظر داشته باشیم و فقط احکام را ملاک قرار دهیم و بگوییم که باید همان اجرا شود. در حالی که فقیه آگاه به زمانه می‌تواند با توجه به شرایط و زمانه احکام خود را بر پایه استدلال شرعی و عقلی فتوای خود را اعلام نماید.”
او لازمه صدور این فتوا را “شجاعت و تهور” دانسته و تاکید کرده است: “دین اسلام دین سخت و جمودی نیست. آیت‌الله زنجانی در صدور چنین حکمی پا را فراتر از حکم منصوص گذاشته و آن هم برای این است که مکلف بتواند وظیفه‌اش را انجام دهد.”
محمد ایوب کاظمی، یکی دیگر از روحانیونی بود که به استقبال این فتوا رفت و عنوان کرد: “لازم است که متشرعین را از برخی برداشت‌های دست و پا گیر فقهای سلف برهانیم و با نگاهی نو و به روز شده احکام جدید دین را که کاملا دست فقهای روشن اندیش در این جهت باز است و رد فرع بر اصل می‌کنند، وارد زندگی مردم شود و جان تازه ای به این فضای کهنه و افسرده بدهد.”
او همچنین در تمجید از بیات زنجانی نوشته است: “می‌توان ایشان را همان نقطه عطف فقیهانی دانست که بسیاری از معضلات کنونی و گره‌های کور فقه و فقاهت را با بینش کم نظیر فقهی خود بگشاید، مقولاتی از قبیل موسیقی، رابطه زن و مرد، حجاب، رابطه مردم و مسئولین، مسایل اقتصادی، احکام دادگاه‌ها و …”
وبسایت پارسینه هم با انتشار مطلبی با عنوان “ آب خوردن و ادامه روزه، نه عجیب است و نه جدید” با نام بردن از چند آیت‌الله دیگر و ذکر نظرات آنها، این فتوا را مسبوق به سابقه دانسته است.
اما با وجود سکوت اکثریت رسانه‌های رسمی در این مورد و نپرداختن به موضوع، اشاره وبسایت رسمی بیات زنجانی نشان می‌دهد که این فتوا بی‌مخالف و بدون حاشیه نبوده است. در مطلبی که این وبسایت در فردای صدور فتوا منتشر کرده، به “ تعدادی از علما و روحانیونی که در دفتر ایشان حضور یافته و پیرامون فتوای اخیر معظم له شبهات و نظراتی داشتند” اشاره شده است.
خبرگزاری مهر هم از “فتوای جنجالی در باره ی آب نوشیدن روزه داران!” خبر داده و نوشته است: “فتوای جدید آیت الله بیات زنجانی در حالی حاشیه ساز شده است که مراجع تقلید، آب نوشیدن روزه‌دار را موجب باطل شده روزه می‌دانند.” در این مطلب به نظرات آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله سیستانی اشاره شده است.
“اعلم باشد، نه اینکه امروزی باشد”
در فضای مجازی این بحث با دو رویه شوخی و جدی دنبال شده است؛ واکنش‌هایی از این دست که “زمان خاتمی ماه رمضون که میشد هوا اینقدر گرم نبود و روزها هم اینقدر طولانی نبود، حالا هم که احمدی‌نژاد رفته میشه آب بخوری و روزه باشی، روحانی مچکریم”.
اما در آن سو، مهدی خلجی، پژوهشگر الاهیات و سیاست اسلامی در فیس‌بوک نوشت: “ یکی از آقایان قم فتوا داده که اگر روزه‌داری تحمل تشنگی برایش دشوار باشد، به قدر رفع عطش می‌تواند آب بنوشد بی‌آن‌که روزه‌اش باطل شود. دیدم در فیس بوک، برخی از این فتوا به مثابه‌ی «سازگاری فقه با مقضیات زمان» یاد کرده‌اند که نفهمیدم چرا… روزآمدکردن فتوا، اسلام را با واقعیتِ انسان و جامعه‌ی امروز آشتی نمی‌دهد.”
او معتقد است: “آیت‌الله‌هایی که فتواهایی «جوان‌پسند» و «امروزی‌پسند» می‌دهند محبوب عده‌ای از مقلدان شده‌اند. اما باید در نظر گرفت که شرط مجتهدی که - به عقیده‌ی غالب مراجع کنونی - تقلید او جائز است آن است که اعلم باشد، نه اینکه محتوای فتواهایش امروزی باشد.”
به گفته خلجی، در رساله‌های عملیه، “اعلم” بودن شرط اصلی مجتهدی است که می‌توان از او تقلید کرد؛ اما در واقعیت، مقلدان مراجع تقلید خود را بر اساس “اعلم” بودن انتخاب نمی‌کنند - بگذریم که اعلمیت هیچ معیار دقیق و سنجش‌پذیری ندارد. بیشتر مقلدان با انگیزه‌ی تعصب‌های قومی و منطقه‌ای یا ناخودآگاه تحت تأثیر شبکه‌ی مالی و مدیریتی مراجع به سوی یکی از آنها کشیده می‌شوند. برای مثال، اگر مرجعی اهل تبریز باشد، احتمالاْ بیشتر آذری‌ها از او تقلید می‌کنند یا اگر شیرازی باشد، بخش عمده‌ای از مقلدان او از استان فارس هستند.
مرجعی با وبسایت فیلتر شده
در مذهب شیعه، به “مجتهد جامع الشرایطی” که توضیح المسائل (رساله عملیه) یا کتاب استفتائات داشته باشد و دارای پیروانی باشد که در فروع دین و احکام فقهی اسلامی از وی پیروی کنند، مرجع تقلید گفته می‌شود. مراجع تقلید هم از نظر مذهبی و هم از نظر سیاسی در تاریخ معاصر، تاثیرگذاری بالا و جایگاه ویژه‌ای در میان جوامع شیعیان داشته‌اند. اما هیچ گاه به روشنی مشخص نشده که یک مرجع تقلید، چگونه و از چه راهی به این جایگاه می‌رسد. به همین ترتیب دقیقا مشخص نیست مراجع تقلید در ایران چه کسانی هستند.
برخی کارشناسان مسائل دینی می‌گویند که در سال‌های اخیر با نفوذ سیطره رهبری جمهوری اسلامی، حوزه‌های علمیه و مراجع تقلید هم تحت الشعاع قرار گرفته‌اند و برخی مراجع بنا به گرایش‌های سیاسی، اصطلاحا بایکوت شده و برخی دیگر تبلیغ و ترویج می‌شوند.
بیات زنجانی، پس از وقایع انتخابات سال 1388، موضع‌گیری‌هایی در دفاع از میرحسین موسوی داشته و مقامات نظام را در مورد رویه برخوردشان با معترضان، تقبیح کرده است. وبسایت او هم از مهر ماه 1389 در ایران فیلتر شده است. او که نمایندگی مجلس را هم در کارنامه دارد، از سوی رسانه‌های رسمی و دولتی به عنوان “مرجع تقلید” شناخته نمی‌شود.
مکارم شیرازی و کرم حلزون
در روزهایی که بیات زنجانی، نظر پیگیران حوزه مباحث دینی را متوجه خود کرده است، آیت‌الله مکارم شیرازی هم، از مراجع تقلیدی که رابطه‌ای خوب با رهبری جمهوری اسلامی دارد و از توان تبلیغاتی بالایی برخوردار است، به نوبه خود خبرساز شد.
از او درباره کرم و صابون حلزون که این روزها در ایران بسیار رایج شده پرسیده اند و او پاسخ داده است: “در فرض سئوال محکوم به طهارت است، ولی اگر جرم آن روی بدن باشد برای نماز اشکال دارد مگر اینکه جذب بدن شده باشد.”
او همچنین چندی پیش هم به موضوع تعداد بالای تصادفات در کشور ورود کرد و خواستار آن شد که فکری به حال پراید بشود.
