ریچارد نلسون فرای استاد بازنشته دانشگاه هاروارد است. دکتر فرای زندگینامه اش را با عنوان “ایران بزرگ: اودیسه قرن بیستم” نوشته است که در سال 2005 منتشر شد. او، در سن 89 سالگی، همچنان عاشق ایران یا - همانطور که دهخدا خطابش می کرد - “ایراندوست” است. وی تاکید دارد که ایران اولین قانون غیر مذهبی را در تاریخ تدوین کرده است و خاطرنشان می کند که قوانین ایرانی بعدها توسط رومی ها کپی شده اند. فرای معتقد است ایران در آینده به یک قدرت فرهنگی در سطح جهان تبدیل شده و به تمدن جهان کمک خواهد کرد. مصاحبه با وی را می خوانید.
کی و چطور برای اولین بار به ایران علاقه مند شدید؟
زمانی که به دبیرستان می رفتم، کتابی درباره تیمور لنگ خواندم و به آسیای میانه علاقه مند شدم. در سال 1938، در تنها سمینار مطالعات اسلامی در دانشگاه پرینستون آمریکا، شرکت کردم. دانستن این که ایران بزرگ منشا دو زبان و فرهنگ ایرانی و ترکی است در من انقلابی ایجاد کرد و من دریافتم که میراث ترک بخشی از ایران بزرگ بوده است و همانطور که محمود کاشغرلی در دیوان لغت ترک نوشته است که “کلاه بی سر مثل ترک بی تاجیک است”، ترکیه و ایران مکمل و متعلق به یکدیگرند. من در سال 1941 بار دیگر به پرینستون باز گشتم و زبان فارسی را نزد “محمت سمسار” که تبریزی بود، یاد گرفتم. من بعدها یکی از طرفداران پرو پا قرص دکتر مصدق شدم و به شدت به سیاست آمریکا در ایران مخالف بودم. من لقب “ایران دوست” را از دهخدا که با دوست مصدق بود، گرفتم و بعد از سقوط مصدق سال ها از رفتن به ایران خودداری کردم.
شما تقریبا همه عمرتان درباره ایران مطالعه کرده اید، احساس شما نسبت به این کشور و مردمانش چیست؟
من از کلمه “پرشیا” به جای ایران بزرگ استفاده می کنم تا مردم بدانند که پرشیا هم مثل چین تمدن بزرگی بود که از مجارستان تا چین کشیده شده بود. فرهنگ و تمدن ایران در گذشته عالی بود و در آینده هم همینطور خواهد بود، مهمان نوازی و نگاه پراگماتیک به زندگی از مشخصه های پرشیاست. سرزمینی است با تنوع زیاد و تفکری که همیشه احساسات بر آن غلبه می کند.
سی سال از انقلاب گذشته است. به نظر شما اوضاع چطور تغییر کرده؟
ایران همواره در حال تغییر است و این ربطی به حکومت آن ندارد… ایران هم مثل چین جمعیت زیادی دارد و این باعث ایجاد مشکلات بزرگ می شود و مردم همیشه مهم تر از حکومت ها بوده اند و ایران بزودی در مبارزه جهانی با گرمایش زمین و چنین موضوعاتی همراه [با دنیا] می شود. عواملی چون اطرافیان شاه و ساواک و افراط آنها باعث انقلاب شدند و احتمالا این موضوع هم اجتناب ناپذیر بود که حکومت ایران بجای سلطنت مطلقه، جمهوری شود. مردم فراموش کرده اند که بعد از جنگ جهانی دوم تا سال 1953 در ایران دموکراسی وجود داشت و من خوشحالم که شاهد آن دوران بودم.
شما با یک آشوری ایرانی که یک استاد شناخته شده هم هست ازدواج کرده اید. این چطور تجربه ای برای شما بود؟
ادن همسرم اهل ارومیه است و بی نهایت به من کمک کرده، بخصوص اینکه توجه من رابه وضعیت اقلیت های ایران جلب کرد…
ایران سرزمین اقوام و اقلیت های مذهبی زیاد است. آیا شما فکر می کنید با آنها خوش رفتاری می شود؟
ایران هنوز نگران اقلیت های مذهبی خود است و این باید متوقف بشود. باید جلوی مسایلی چون اعدام بهائیان گرفته شود. در ایران، درست مثل زمان های دور، مذهب بر همه چیز حکومت می کند. آنچه مهم است تعصب مذهبی نیست اما اگر تعصبی هم معنی داشته باشد درباره ایران است. مسیحیان، مسلمانان، یهودیان و زرتشتیان وقتی پای تهدیدی مثل تغییر نام خلیج فارس به خلیج عربی مواجه می شوند، با فرهنگ و زبان فارسی شان با این تهدید مبارزه می کنند. امیدوارم بعنوان مثال در آینده یک ارمنی بتواند بعنوان مسلمانان ارومیه در مجلس حضور پیدا کند یا یک مسلمان نماینده ارامنه ارومیه در مجلس باشد. هر چه باشد در ایران از نزاع های مذهبی که در پاکستان و عراق و سایر کشور ها وجود دارد، خبری نیست. بلوچ ها و کرد ها و سایر اقوام باید مجاز باشند تا به روش خودشان عمل کنند اما زبان فارسی و فرهنگ ایرانی را هم در اولویت قرار بدهند. با اقلیت های مذهبی باید به درستی رفتار شود.
شما گفته اید که دلتان می خواهد در اصفهان به خاک سپرده شوید. چرا ؟
پاسخش کاملا مشخص است، من همیشه عاشق ایران بوده ام. امیدوار بودم در شیراز یا دوشنبه به خاک سپرده شوم اما دوستان ایرانی ام من را تشویق کردند تا آرامگاه آرتور پوپ در ساحل زاینده رود را انتخاب کنم. به همین دلیل این تصمیم را گرفتم.
چه چیزی در این سرزمین هست که طی سال ها غربی ها را مجذوب خودش کرده است؟
ایران هم از سوی خارجی ها و هم از سوی خود ایرانی ها مورد بی مهری قرار گرفته است. بعنوان مثال ایران باستان اولین قانون غیر مذهبی را در تاریخ تدوین کرده است. هخامنشیان “داد” یا همان عدالت را ابداع کردند که همه امپراطوری را دربر می گرفت. به این موضوع در کتاب عذرا در کتاب مقدس به زیبایی اشاره شده است. در طول تاریخ ایران همیشه به دولت ها و مذاهب مختلف تقسیم شده است. در قابوسنامه، سیاست نامه و کتاب های زیاد دیگری به این مساله اشاره شده است. قوانین ایران بعدها توسط رومی ها کپی شد. ایران فقط در دوران خلافت تغییر پیدا کرد یعنی زمانی که نهاد دین و قدرت ادغام شدند. نکته دیگر اینکه ایرانیان خالق دوران طلایی اسلامی هستند. ایران، اسلام را یک دین بین المللی و فرهنگی کرد که بر مبنای زبانی به غیر از عربی بنا شده بود.
به عقیده شما ایران به سمت این می رود که به کشوری پرقدرت تبدیل بشود و غرب باید از این دورنما بترسد؟
ایران دارد وارد دنیای جهانی می شود و بار دیگر بدل به یک قدرت فرهنگی می شود و به فرهنگ و تمدن جهان کمک خواهد کرد و مسلما غرب نباید از این موضوع بترسد. همه ما در یک کشتی نشسته ایم و باید برای نجات همه جهان و نه فقط غرب تلاش کنیم.
پیام شما به کسانی که قصد دارند تاریخ، فرهنگ و سیاست ایران را مطالعه کنند، چیست؟
دانشجویان مسلما باید درباره گذشته و حال و فرهنگ و شعر، فرش و هر چیزی که باعث اهمیت ایران شده است، مطالعه بکنند. این همان کاری است که غیر از ایرانیان، بسیاری از یهودیان اسرائیل و لس آنجلس، ارامنه و سایر کسانی که ارزش فرهنگ ایران را به خاطر خدمات فرهنگی که به جهان کرده است می دانند، انجام می دهند. آنها باید زبان فارسی را یاد بگیرند و در مورد اقلیت های قومی و فرهنگ غنی ایران که از بسیاری از جهات شبیه به چین است، بیاموزند.
آرزو دارید چه اتفاقی در این سرزمین پیچیده بیفتد؟
من امیدوارم که “ داد گستری” در کنار “دین گستری” قرار بگیرد و هیچ مناقشه ای در ایران بزرگ و متنوع اتفاق نیفتد و تعامل و منطق همواره جای احساسات ایرانیان را در مواجه با سایر کشور های دنیا بگیرد.