منشور حقوق بشر کوروش کبیر، موسوم به استوانه کوروش، قرار است بعد از مدت‌ها بحث و مذاکره بین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و موزه‌ی بریتانیا تا پایان امسال و به مدت ۴ ماه در موزه‌ی ملی ایران به نمایش درآید. بعد از سی و هشت سال این اولین بارست که منشور حقوق بشر به ایران می رسد.
منشور حقوق بشر کوروش استوانه‌ای سفالین است که حدود سال ۱۲۸۵ خورشیدی به هنگام کاوش‌های باستان شناسی در بابل از سوی هورمزد رسام، باستان‌شناس بریتانیایی آسوری‌تبار، به دست آمد و پس از آن برای نگهداری به بخش “ایران باستان” موزه بریتانیا سپرده شد و از آن زمان تا کنون در این موزه نگهداری می‌شود.
منشور کوروش، فرمان کوروش بزرگ، پادشاه هخامنشی است که بر آن نحوه رفتار با مردم بابل، پس از فتح این شهر به خط میخی نوشته شده است.
منشور کوروش به عنوان نخستین منشور حقوق بشر شناخته می‌شود و در سال ۱۹۷۱ میلادی، سازمان ملل آن را به شش زبان رسمی دنیا منتشر کرد. بدلی از این منشور در مقر سازمان ملل متحد در شهر نیویورک نگهداری می‌شود.
تلاش برای بازگرداندن حقوق‌بشر به ایران
منشور کوروش اولین بار در سال 1350 به مدت 10 روز از موزه‌ی بریتانیا خارج شد و با یک بیمه‌ی پنج هزار پوندی برای جشن‌های 2500 ساله‌ی پادشاهی با وجود مخالفت دولت وقت بریتانیا، به ایران آورده شد و در موزه‌ی برج آزادی تهران به نمایش درآمد. بعد از انقلاب اما هرگز این فرصت برای ایرانیان پیش نیامده بود تا بتوانند دوباره و از نزدیک شاهد یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی خود باشند.
اولین بار در سال 1383 نخستین خبرها برای نمایش لوح منشور کوروش در ایران منتشر شد. رییس وقت موزه‌ی ملی در فروردین ماه سال 1383 از امانت گرفتن منشور کوروش هخامنشی و تعدادی از اشیای مربوط به تمدن ایران به مدت یک یا دو سال، با هدف نمایش در موزه ایران باستان، پس از تکمیل بازسازی و گسترش فضای این موزه و افتتاح آن خبر داد.
پس از آن و در دی ماه سال 1383 در جریان برگزاری نمایشگاه “امپراطوری فراموش شده؛ جهان ایران باستان” موزه ملی ایران بیش از 50 شی‌ء تاریخی را به موزه بریتانیا برای نمایش امانت داد و موزه بریتانیا نیز برای امانت دادن منشور کوروش برای مدتی به ایران به مسئولین قول هایی داد. در خلال سال‌های اخیر نیز چندین بار این مذاکرات و توافق‌هادر این مورد تکرار شدند. سرانجام قرار شد منشور کوروش اردیبهشت ماه سال 1388 به مدت چندماه برای نمایش در ایران از موزه بریتانیا خارج شود و به موزه ملی ایران در تهران انتقال یابد، اما این اتفاق به تاخیر افتاد و با شروع اعتراضات مردمی در ایران و حوادث بعد از انتخابات، مسئولین موزه بریتانیا به دلیل شرایط ایران از انجام این کار سرباز زدند.
هانا بولتون مدیر روابط عمومی موزه بریتانیا در این مورد گفته بود: “ما برای انتقال هریک از آثار تاریخی این موزه به هر کشوری، ابتدا باید از شرایط مساعد کشوری که اثر تاریخی به آن امانت داده می شود، اطمینان حاصل کنیم.”
اما بقایی رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در پاسخ اظهار داشت: “موزه بریتانیا حوادث اخیر را بهانه قرار داد که ایران از لحاظ سیاسی، مکان مناسبی برای فرستادن منشور کوروش نیست و بهتر است، امانت آن را به فرصت دیگری واگذار کنیم. ما نیز در نامه‌ای، به موزه‌ی بریتانیا اعلام کردیم، وضعیت سیاسی کشور آرام است و دولت ایران برای حفظ این اثر تاریخی ضمانت می‌دهد.”
در همین راستا مدتی بعد،سازمان میراث فرهنگی در اطلاعیه ای تهدید کرد در صورت عدم انتقال منشور کوروش، همکاری‌های فرهنگی خود را با موزه بریتانیا قطع خواهد کرد، چرا که موزه بریتانیا “موظف به فرستادن منشور کوروش به ایران بوده است و نباید حوادث پس از انتخابات را برای به تأخیر انداختن آن بهانه می‌کرد.” در این اطلاعیه همچنین تاکید شده بود که “به منظور حفظ عزت و شأن نظام مقدس جمهوری اسلامی، ضرب الاجل دو ماهه‌ای” برای مسئولین بریتانیایی ـ تا آخر آبان ماه 88 ـ در نظر گرفته شده است.
حوادث بعد از انتخابات ایران البته تنها دلیل مسئولان موزه بریتانیا برای نفرستادن منشور کوروش نبود. روزنامه گاردین با اشاره به نگرانی مسئولین این موزه نوشته بود: “مشی یهودستیز بودن برخی مورخان جمهوری اسلامی و نفرت رژیم از ایران باستان، از دلایل دیگری است که می تواند استوانه کورش را در ایران به خطر بیندازد.”
با این حال در 19 آبان ماه اعلام شد طبق توافقات جدید رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و نماینده تام‌الاختیار موزه بریتانیا، منشور کوروش پس از گذشت ۱۳۰ سال،روز ۲۶ دی (۱۶ ژانویه) برای نمایش به ایران می‌آید.
تاراج تمدن ایرانی
ایران در زمینه داشتن آثار باستانی و قدیمی یکی از نمونه‌های منحصر به فرد در دنیا است، اما این اشیاء و آثار باستانی همیشه مورد تاراج و سرقت قرار گرفته و از ایران خارج شده‌اند.
به طور مشخص و برای اولین بار خروج اشیای تاریخی از ایران در زمان قاجاریه اتفاق افتاد. در آن زمان امتیاز انجام حفاری‌هایی باستان شناسی رسما به موجب قراردادی به دولت فرانسه واگذار شد و کنترل اشیای مکشوفه آنان توسط ماموران ایرانی حتی در داخل خاک ایران ممنوع شد و شخصی به نام (دمورگان) در راستای اجرای این قرارداد به ایران اعزام شد. در همین زمان بود که لوح سنگی ( قانون حمورابی)، در جریان کاوش‌های شهر شوش کشف و به موزه لوور پاریس انتقال داده شد.
در آخرین سال‌های قبل از انقلاب حدود سی گروه کارشناس غربی به کاوش در ایران مشغول بودند و در همین زمان بسیاری از آثار تاریخی از ایران خارج شد.
ارزشمندترین اثری که طی سی سال اخیر از موزه‌های ایران به سرقت رفته، لوح زرین هخامنشی است. اثری که یکی از چهار لوح زرین و سیمین کاخ آپادانا به شمار می‌آید و در شهریور سال 1312، توسط فردریک کرفتر، از اعضای هیات حفاری در تخت جمشید از زیر ستون‌های اصلی کاخ آپادانا به دست آمد. این لوح هیچ‌گاه پیدا نشد، اماگفته می‌شود متهم این پرونده که هیچ‌گاه نامش فاش نشد، اعتراف کرده است که لوح زرین هخامنشی را ذوب و اقدام به فروش طلای آن کرده است. این لوح در خلال انتقال به موزه ملی ایران در سال آخر حیات پهلوی در جریان تظاهرات‌های تهران برای همیشه گم شد.
در سال‌های بعد از انقلاب هم بزرگ‌ترین معضل در این زمینه، سرقت اشیای تاریخی از موزه‌ها بود، سرقت‌هایی که به دلیل عدم امنیت موزه‌ها اتفاق می‌افتاد. ماجرای سرقت 15 سکه طلا و نقره و یک گردنبند از نمایشگاه موزه ملی ایران در سال 1370، سرقت 385 سکه طلا و نقره و شش قلمدان از بخش اسلامی موزه ملی در سال 1371، سرقت شش قلم شی فرهنگی از کاخ نیاوران در سال 1374، سرقت 21 قلم اشیای عتیقه از موزه آبگینه و سفالینه در سال 1379، ناپدید شدن یک کتیبه سنگی از موزه ملی در سال 1380، سرقت یک تابلوی نقاشی از موزه هنرهای ملی و یک روتاقچه‌ای زری از کاخ صاحبقرانیه در سال 1381 و ناپدید شدن قرآن خطی از موزه پارس شیراز تنها نمونه‌های کوچکی از این سرقت‌ها است. سرقت‌هایی که حتی از رسانه‌ای شدن اخبار آن نیز جلوگیری شده و پرونده‌هایی که در دستگاه قضایی برای پیگیری آنها مفتوح شده، تا کنون به نتیجه‌ای نرسیده است.
سرقت 385 سکه طلا و شش قلمدان از بخش اسلامی موزه ملی، در میان سرقت‌های هنری در ایران یک استثنا بود. دستبرد به موزه آبگینه و سفالینه در 11 آذر 1379 هم که به ناپدید شدن 21 قلم اشیای شیشه‌ای و سفالی انجامید از نمونه عدم وجود امنیت استاندارد در موزه‌های ایران است.
استرداد اشیای تاریخی
آیا می‌توان اشیای تاریخی خارج شده از ایران را دوباره به کشور بازگرداند؟ بازگردان این آثار به ایران را در دو مقطع زمان باید بررسی کرد، اشیایی که قبل از انقلاب و در سال‌های دور از ایران خارج شده و اشیایی که بعد از انقلاب از ایران خارج شده‌اند.
در مورد آثاری که قبل از انقلاب از کشور خارج شده‌اند؛ سابقه‌ای از مالکیت و چگونگی نحوه خروج آنهادر دست نیست و در نتیجه آن طور که کارشناسان می گوینداستردادشان به ایران غیر ممکن به نظر می‌رسد. امید غنمی مدیرکل امور حقوقی و املاک سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در این مورد به روزنامه سرمایه می‌گوید: “با توجه به وجود قراردادهایی همچون قرارداد 1885 میلادی (1302 هجری قمری) و تجدید آن در سال 1895 به نام “امتیاز انحصار اکتشافات آثار قدیمه در تمام نقاط ایران” و قرارداد “امتیاز دائمی حفاری” که فرانسویان در زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار موفق به انعقاد آنها شدند و با استناد به همین قراردادها به کاوش و انجام مطالعات باستان شناسی در اقصا نقاط ایران پرداختند و با در نظر گرفتن این نکته که مشخصات دقیقی از اشیای مکشوفه توسط آنها و سهمی که برای خود قائل شدند در دست نیست همچنین با توجه به حقوقی که قانون “راجع به حفظ آثار ملی” مصوب سال 1309 شمسی در مواد مختلف خود از جمله مواد 10،14 و 15 برای کاشفان تصادفی حفاران علمی و تجاری قائل شده است اقدام برای استرداد این دسته از آثار تقریباً غیرممکن است.”
اما در زمینه استرداد اشیایی که بعد از انقلاب خارج شده‌اند، وضعی بهتر از این نمی‌توان متصور شد، گر چه گاهی اوقات با حسن نیت کشورها و موزه‌ها برخی از اشیای مکشوفه به ایران بازگردانده شده است. ایران امیدوار است با عضویت ایران در نشریات “حراجی‌های بین المللی” روند حقوقی باز پس گیری آثار تاریخی ایران از سایر کشورها با سرعت بیشتری دنبال کند.
